Μετά την επανάσταση τοποθετήθηκε επικεφαλής της σχολής καλών τεχνών του Βιτέμπσκ, την οποία μετέτρεψε σε κέντρο πρωτοποριακών ιδεών. Ωστόσο, το στοιχείο της φαντασίας στο έργο του του δημιούργησε προβλήματα με τις αρχές, των οποίων οι απόψεις για την τέχνη απαιτούσαν παραδοσιακό ρεαλισμό με κοινωνικό μήνυμα. Σύντομα , λοιπόν, παραιτήθηκε, εγκαταστάθηκε στη Μόσχα και συνεργάστηκε σαν σκηνογράφος με το Εβραϊκό Κρατικό Θέατρο. Το 1922 δούλεψε στο Βερολίνο τα χαρακτικά του με γενικό τίτλο «Η ζωή μου» για λογαριασμό του Βολάρ, που τον προσκάλεσε να εγκατασταθεί μόνιμα στο Παρίσι. Το 1925-6 έκανε την πρώτη του ατομική έκθεση στη Ν. Υόρκη. Όταν η γαλλική κυβέρνηση υπέγραψε συμφωνία συνθηκολόγησης με τη ναζιστική Γερμανία, ο Σαγκάλ δεν μπορούσε να παραμείνει ασφαλής στη Γαλλία. Συνελήφθη στη Μασσαλία και επρόκειτο να παραδοθεί στους Γερμανούς, ωστόσο τελικά σώθηκε από αμερικανική παρέμβαση. Χάρη στη φήμη του, ο ίδιος κατόρθωσε να ξεφύγει από την προοπτική των στρατοπέδων συγκέντρωσης και στις 7 Μαΐου 1941 επιβιβάστηκε με την οικογένειά του σε πλοίο που τους μετέφερε στις Ηνωμένες Πολιτείες για να εγκατασταθούν τελικά στην πόλη της Νέας Υόρκης. Έμεινε εκεί 5 χρόνια δουλεύοντας μεταξύ άλλων για το Αμέρικαν Μπαλέ Θήατερ σαν σκηνογράφος. Στις 2 Σεπτεμβρίου 1944 πέθανε η σύζυγός του Μπέλα Ρόζενφελντ και δύο χρόνια αργότερα ο Σαγκάλ επέστρεψε στην Ευρώπη, στο Παρίσι, όπου έζησε μέχρι το θάνατο του.
Πέθανε στις 28 Μαρτίου 1985 σε ηλικία 97 ετών, στην κοινότητα του Αγίου Παύλου, στη νοτιοανατολική Γαλλία. Το 1997 ιδρύθηκε το Μουσείο Σαγκάλ στη γενέτειρά του, το οποίο περιλαμβάνει αντίγραφα των έργων του. Ακόμα, στη Νίκαια υπάρχει ένα μουσείο αφιερωμένο στο θρησκευτικό έργο του Σαγκάλ. Αν και το έργο του δεν αποδίδει πάντα τις καλύτερες στιγμές του, επειδή μερικές φορές φαίνεται συναισθηματικό και υπερβολικό, οι πιο αξιόλογοι πίνακές του αποκαλύπτουν έναν από τους μεγαλύτερους δασκάλους της Σχολής του Παρισιού.
Από τα έργα της τελευταίας του περιόδου αξίζει να αναφερθούν τα υαλογραφήματα του για μια συναγωγή κοντά στην Ιερουσαλήμ, τα ψηφιδωτά του και τα πετάσματα του για το Ισραηλινό κοινοβούλιο και οι νωπογραφίες για την οροφή της όπερας του Παρισιού.
Το έργο του χαρακτηρίζεται από μια κυριαρχία του φανταστικού στοιχείου, από την παρουσία ρευστών και αβέβαιης ταυτότητας αντικειμένων και από την ποιοτητα των θεμάτων του που συχνά παραπέμπουν στη ζωή του ρωσικού χωριού. Δεν άφησε τη γνωριμία του με τα μοντέρνα πειράματα να σβήσει τις μνήμες της παιδικής του ηλικίας. Τα έργα του με θέμα σκηνές από το χωριό και τους ανθρώπους του, όπως ο μουσικός του που έχει γίνει ένα με το όργανο του, διατηρούν κάτι από την παιδική έκσταση της γνήσιας λαϊκής τέχνης.
Η ζωγραφική του Σαγκάλ είναι παραμύθι, αλλά το παραμύθι αποτελεί πρόβλημα σε μια κοινωνία που ύστερα από μια τεχνολογική και ιδεολογική επανάσταση θεωρεί ότι επιτέλους ενηλικιώθηκε. Το παραμύθι του όμως είναι η ζωντανή έκφραση της λαϊκής δημιουργικότητας. Με το να είναι η λαϊκή δύναμη, μπορεί να είναι επαναστατική δύναμη. Ο Σαγκάλ δεν ασχολείται με την τεχνολογική επανάσταση. Στη σοσιαλιστική όμως συμμετέχει με ενθουσιασμό. Στην πρώτη επέτειο της επανάστασης στολίζει το Βιτέμπσκ με 15.000μ. κόκκινο ύφασμα. Αν κάτι στην τέχνη μπορεί να δώσει την ιδέα του πνεύματος με τον οποίο ο ρωσικός λαός ζούσε τα ηρωικά χρόνια της επανάστασης, είναι η τέχνη του Σαγκάλ κι όχι η θεωρητική και αυστηρή τέχνη του Μάλεβιτς. Για το Σαγκάλ μιλιά και παραμύθι είναι το ίδιο πράγμα.
Ο Σαγκάλ ενδιαφέρετε για το ρωσικό και εβραϊκό φολκλόρ, τους θρύλους και τα λαϊκά μοιρολόγια. Όπως όλοι οι προχωρημένοι ρώσοι καλλιτέχνες, έτσι κι ο Σαγκάλ ξεκινά από το λαϊκισμό. Αλλά λαϊκιστής και παραμένει. Το ιδανικό του είναι να διοχετεύσει εκείνη τη ροή αναμνήσεων και συναισθημάτων, σκοτεινών, αλλά έντονων και ζωτικών στη σάρκα της ευρωπαϊκής κουλτούρας, να διευκρινίσει τα μυστήρια της «ρωσικής ψυχής» του στο αστραφτερό φώς της γαλλικής ζωγραφικής από τους ιμπρεσιονιστές ως τους φοβ, να επαναβιώσει τη φλέγουσα περιπέτεια του καλλιτέχνη που πάνω από όλους θαυμάζει, τον Βαν Γκογκ. Συνειδητοποιεί στο Παρίσι ότι η αληθινή «επανάσταση του ματιού» είναι αυτή του Κυβισμού. Όμως παραείναι αναλυτικός, λογικός, αστικός, ρεαλιστικός. Τάσσεται με το μέρος των διαφωνούντων κυβιστών: τον Ντελονέ, των φουτουριστών. (όπως και οι Γερμανοί Κλεέ και Μάρκ). Η αποκάλυψη της εσωτερικής ψυχικής πραγματικότητας είναι η κατεύθυνση που παίρνουν Κλεέ και Σαγκάλ ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον, μετά την αφαίρεση του αναλυτικού «ρασιοναλισμού» από τον Κυβισμό.
Ο Σαγκάλ παραμένει πλησιέστερα στο επίπεδο της αισθητήριας εμπειρίας που για αυτόν βρίσκεται αμέσως δίπλα σε εκείνο της ψυχής. Δεν έχει καμία αναστολή στο να καθιστά φανερές τις φανταστικές του εικόνες ? μπορεί μάλιστα να ειπωθεί ότι τις «αναπαριστάνει» με τη θεατρική έννοια του όρου, κινώντας τις πάνω σε μια φανταστική σκηνή, όπως ένας σκηνοθέτης θα κινούσε τους ηθοποιούς του. Το ότι ο ίδιος υπήρξε ιδιοφυής σκηνοθέτης και θεατρικός διακοσμητής ? η μπαρόκ πλευρά του ? τον κάνει να είναι ο αντίποδας του Μάλεβιτς.
Ο λαϊκισμός του συγκεκριμενοποιείται στην προσπάθεια να κάνει στ? αλήθεια λαϊκή τέχνη: και για το λαό η θέαση του κόσμου δεν εξαρτάται από αφηρημένα διανοητικά σχήματα που είναι πάλι κανόνες ή εργαλεία εξουσίας. Ο λαός βλέπει όπως μιλά, βλέπει αυτό που λέει.
Στο έργο A la Russie, aux ?nes et aux autres ο Σαγκάλ οδεύει προς εκείνο που θα μπορούσε να ονομασθεί οροσιακή μυθοπλασία.
Αποσυνθέτοντας φιγούρες, σπίτια, ουρανό κατά γεωμετρικά επίπεδα δημιουργεί ένα είδος αυθαίρετης προοπτικής, ένα μη πιθανό χώρο, στον οποίο γίνεται φυσιολογικό το παράλογο της αγελάδας στη στέγη, της γυναίκας που περπατά στον αέρα. Η γεωμετρία δεν είναι λογική είναι «καβάλα» (Ιερή παράδοση για Εβραίους). Με ανάκατη την κανονική ορθολογική διαδοχή των επιπέδων δεν εκπλήσσει το ότι όλα εκτυλίσσονται αντί-λογικά, όπως στα όνειρα. Το φόντο είναι ένας νυχτερινός ουρανός στον οποίο συμβαίνουν περίεργα φωτεινά φαινόμενα, αστρικές οπτασίες, απόκρυφα ζωδιακά σύμβολα. Η κόκκινη αγελάδα είναι καθαρός αρεαλισμός: συμβάλλει στο να δημιουργηθεί η διάσταση, το κλίμα του παραμυθιού, έτσι όπως στα παραμύθια είναι σημαντικό ο πρίγκιπας να είναι γαλάζιος, η νεράιδα λευκή, ο νάνος πράσινος, ο διάβολος κόκκινος. Υπάρχει μια συμβολογία χρωμάτων. Το σύμβολο είναι το λεξιλόγιο του ασυνείδητου. Δεν το γνωρίζουμε απαραίτητα και γι? αυτό μπορεί να έχει πολλές ερμηνείες. Όσο για το αποκομμένο κεφάλι της γυναίκας από το σώμα της που συνεχίζει να περπατά στον αέρα σαν να μην συνέβη τίποτα, σημαίνει αυτό που στην καθημερινή γλώσσα λέμε «κάποιος έχασε το νου του». Βλέποντας την εικόνα «δεν πιστεύουμε στα μάτια μας». Αυτό ήθελε να προξενήσει ο Σαγκάλ: αυτό που απαιτείται απ? το παραμύθι είναι να μην είναι πιστευτό. Το κείμενο που υποκρύπτεται πίσω από τις εικόνες του Σαγκάλ δεν είναι ξεκάθαρο. Το γνωρίζει μόνο αυτός, αλλά και ο λαός που έχει το κλειδί, τον κώδικα του μηνύματος, γιατί η συγκρότηση του λόγου είναι εκείνη του λαϊκού λόγου.
Κι αυτό είναι το όριο της θέσης του Σαγκάλ, απέναντι στην καλλιτεχνική ανανέωση που επιχειρήθηκε απ? τη σοβιετική καλλιτεχνική πρωτοπορία: φαντάζεται ότι η επανάσταση συνιστάται μονάχα στην αντιστροφή της κατάστασης, στο να αντικατασταθεί από την κουλτούρα του λαού εκείνη των αφεντικών, από τη μαγεία η επιστήμη, από την «καβάλα» η γεωμετρία.
Η συμβολή του μεγάλου του ταλέντου στην ιστορία της μοντέρνας ζωγραφικής δεν περιορίζεται στην ανακάλυψη ότι η πηγή του λεξιλογίου, καθώς και του οπτικού λεξιλογίου είναι η φαντασία και όχι η λογική, αλλά και στο ότι η φαντασία, όχι λιγότερο απ? τη λογική, έχει τη δική της δομή και ανταποκρίνεται σε μια «εποικοδομητική λειτουργία».
Αν και έζησε παράλληλα με την εξέλιξη πολλών κινημάτων της μοντέρνας τέχνης, το έργο του Μαρκ Σαγκάλ δύσκολα μπορεί να ενταχθεί σε κάποιο από αυτά.
«Ο Σαγκάλ είναι εξαιρετικά ταλαντούχος κολορίστας. Καταπιάνεται με πάθος με όλα όσα του υπαγορεύει η μυστικιστική ειδωλολατρική φαντασία του. Η τέχνη του είναι εξαιρετικά αισθησιακή.» Γκιγιώμ Απολιναίρ
«Όταν ζωγραφίζει ο Σαγκάλ δεν ξέρεις αν είναι ξύπνιος ή αν κοιμάται. Πρέπει να υπάρχει κάποιος άγγελος στο κεφάλι του.» Πάμπλο Πικάσο
Βιβλιογραφία:
? The story of mondern art, Nobert Lynton/ ΕΚΔΟΣΕΙΣ PHAIDON
? Λεξικό εικαστικών τεχνών, Χέρμπερ Ρηντ/ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ
? Μοντέρνα Τέχνη, Τζούλιο Κάρλο Αργκάν/ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ
? Λεξικό τέχνης και καλλιτεχνών, Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης/ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ
? Ιστοσελίδα της wikipedia
? Ιστοσελίδα www.greekstatemuseum.com
