Στην παρούσα κριτική και λόγω χώρου θα ασχοληθούμε με μερικές από τις ενότητες της έκθεσης: τα πορτρέτα, τα γυμνά, τα ανδρείκελα, καθώς και με το έργο Κίνδυνος, χορεύτρια ή αδυναμία. Οι γυναίκες που εικονίζονται στις φωτογραφίες του Man Ray και παρουσιάζονται στην παρούσα έκθεση χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη περιλαμβάνει γυναίκες γνωστές, αναγνωρίσιμες δηλαδή από το από το ευρύ κοινό, ενώ η δεύτερη κατηγορία γυναίκες, οι οποίες είναι άγνωστες, τράβηξαν όμως το ενδιαφέρον του φωτογράφου. Ο θεατής της έκθεσης διαπιστώνει ευθύς εξαρχής ότι οι φωτογραφίες που έχουν σαν κύριο θέμα τη γυναίκα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: στα πορτρέτα και στα γυμνά, άλλωστε το γυμνό και ο ερωτισμός, κατ’ επέκταση, είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τον Man Ray.

Εκείνο που ενδιαφέρει τον Man Ray, στις φωτογραφίες των πορτρέτων, είναι να εγκλωβίσει στο φωτογραφικό του φακό την προσωπικότητα του εικονιζόμενου προσώπου και στη συνέχεια να την προβάλει προς τα έξω, προς το θεατή δηλαδή. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια σπουδαία σειρά φωτογραφιών που ενώ έχουν όλες την ίδια θεματική, αυτή των πορτρέτων, εν τέλει το αποτέλεσμα κάθε φορά είναι διαφορετικό. Δεν θα σταθούμε εδώ σε όλα τα πορτρέτα της έκθεσης, αξίζει όμως να αναφερθούμε σε μερικά.

To πορτρέτο της Kiki de Montparnasse, Man Ray (1921)

Στο πορτρέτο της Kiki de Montparnasse ο Man Ray αποτυπώνει τη φρεσκάδα και τη ζωντάνια της νεαρής κοπέλας. Η δυναμική της προσωπικότητα, ο παριζιάνικος αέρας της και το σπινθηροβόλο βλέμμα της, έλκουν όχι μόνο το φωτογράφο, αλλά και τον άνδρα Man Ray, ο οποίος συνάπτει σχέση μαζί της. Στη φωτογραφία του 1921 ο Man Ray φέρνει αρκετά κοντά στο πρόσωπο της de Montparnasse το φωτογραφικό φακό, έτσι ώστε ο θεατής έχει τη δυνατότητα να διακρίνει όλες τις μικρές λεπτομέρειες του προσώπου της και την ίδια στιγμή του δημιουργείται η εντύπωση πως μπορεί να ακούσει και το γέλιο της.

To πορτρέτο της Kiki de Montparnasse, Man Ray (1925)

Στη φωτογραφία του 1925 αναδεικνύεται όλος ο παριζιάνικος αέρας της de Montparnasse. Παρά τη στατική της πόζα η φωτογραφία έχει έντονα δυναμικά στοιχεία. Ο κρυφός κάθετος άξονας που διατρέχει όλο το σώμα, από την κεφαλή έως την άκρη των δακτύλων του λυγισμένου ποδιού, καθώς και τα λυγισμένα στο ύψος των αγκώνων χέρια και το λυγισμένο πόδι, δημιουργούν τρία κρυφά τρίγωνα, με κορυφές αυτών τους δύο λυγισμένους αγκώνες και το λυγισμένο γόνατο. Αυτά τα τρία δυναμικά τρίγωνα και η ελαφριά, σχεδόν ανεπαίσθητη, στροφή του σώματος δημιουργούν μια έντονα δυναμική, από άποψη κίνησης, εικόνα.

 Το πορτρέτο της Coco Chanel, Man Ray (1930)

Δυο ακόμη πορτρέτα που ξεχωρίζουν είναι της Coco Chanel. Το πρώτο είναι τραβηγμένο το 1930 και το δεύτερο το 1935. Αυτό που παρατηρεί ο θεατής, και που φυσικά κεντρίζει και τον ίδιο τον Ray, είναι η μεταστροφή της Chanel. Η φωτογραφία του 1930, στην οποία η Chanel εικονίζεται καθισμένη σε ένα σκαμπό ξύλινο, με τα χέρια σταυρωμένα στο ύψος των πήχεων, με το κεφάλι στραμμένο λοξά χωρίς να κοιτά το φωτογραφικό φακό, είναι τραβηγμένη το 1930, στο τέλος δηλαδή μιας δεκαετίας κατά την οποία συντελέστηκαν σημαντικά γεγονότα στη ζωή της Chanel: πέρασε μια οικονομική κρίση, την οποία και ξεπέρασε με την οικονομική βοήθεια του Capel, μετέφερε τον οίκο μόδας της στο Παρίσι, εισήγαγε το 1925 τις πλεκτές ζακέτες και το 1926 το γνωστό πλέον μαύρο φόρεμα. Η έκφραση του προσώπου της και η στάση του σώματός της είναι η έκφραση μιας γυναίκας υπό το βάρος των αλλαγών. Αλλαγές και πιθανότατα κάποιοι κρυφοί φόβοι διαφαίνονται τόσο στο βλέμμα όσο και στη στάση του σώματος της Chanel.

Το πορτρέτο της Coco Chanel, Man Ray 1935

Η δεύτερη φωτογραφία του 1935 δείχνει ουσιαστικά μια άλλη γυναίκα. Μια γυναίκα δυναμική, το τσιγάρο στα χείλη της μετασχηματίζεται σε σύμβολο δύναμης και ανεξαρτησίας, και η οποία έχει επιβάλει τους δικούς της κανόνες. Η φωτογραφία τελικά δείχνει μια γυναίκα επιτυχημένη. Για να τονιστεί η αλλαγή της Chanel επιλέγεται μια διαφορετική στάση από την προηγούμενη φωτογραφία. Τα χέρια με τα μεγάλα βραχιόλια είναι μέσα στις τσέπες του φορέματος και όχι σταυρωμένα, το σώμα σε έντονους άξονες και όχι σε ορθή γωνία με ελαφρά λυγισμένους τους ώμους, το κεφάλι σε προφίλ, έτσι ώστε να τονίζεται και το τσιγάρο στα χείλη της. Θα μπορούσαμε να πούμε πως το 1935 η ίδια η Chanel επιβάλλει τη στάση της απέναντι στο φωτογραφικό φακό του Ray.

το πορτρέτο της Catherine Deneuve, Man Ray (1968)

Ένα ακόμα πορτρέτο που κεντρίζει το ενδιαφέρον του θεατή είναι το πορτρέτο της Catherine Deneuve του 1968. Αυτό που έλκει το θεατή δεν είναι τόσο το νεαρό και φρέσκο πρόσωπο της Deneuve, αλλά τα μεγάλα σπειροειδή σκουλαρίκια, τα οποία φοράει και είναι σχεδιασμένα από τον ίδιο τον Ray. Τα ίδια τα σκουλαρίκια τα τοποθετεί ο Ray σε έναν αρχαιοελληνικό καθρέφτη ένα χρόνο νωρίτερα στο έργο Εκκρεμές σε εκκρεμότητα. Στο έργο αυτό έχουμε δύο σημασιολογικές προσεγγίσεις. Ο καθρέφτης, καθαρά γυναικείο αντικείμενο, μετασχηματίζεται σε γυναικείο πρόσωπο, ενώ τα σκουλαρίκια, απαραίτητο γυναικείο κόσμημα, ενισχύουν ακόμα περισσότερο τη σημασιολογία του πρώτου αντικειμένου.

Εκκρεμές σε εκκρεμότητα,
Man Ray

Θα λέγαμε λοιπόν ότι στα πορτρέτα του ο Man Ray απευθύνεται και στον άνδρα και στη γυναίκα θεατή καθώς αυτό που θέλει να προβάλει είναι η προσωπικότητα του εικονιζόμενου προσώπου και κατ’ επέκταση αυτό που αντικατοπτρίζει.

Η δεύτερη ενότητα της έκθεσης είναι οι γυμνές φωτογραφίες. Εδώ πια ο Ray απευθύνεται αποκλειστικά στον άνδρα θεατή, αποκαλύπτοντας μέσα από τις φωτογραφίες του τη γυναίκα του πόθου. Δε θα σταθούμε εδώ στο αν και κατά πόσο οι πόζες των γυναικών θυμίζουν ή παραπέμπουν σε έργα του Ingres ή άλλων μεγάλων ζωγράφων, αλλά στον τρόπο με τον οποίο προβάλλεται το σώμα και σε ποιον απευθύνεται. Στα περισσότερα γυμνά το γυναικείο σώμα προβάλλεται ξεκάθαρα στο θεατή ενώ η γυναίκα έχει στραμμένο το βλέμμα της προς τα έξω, προς το θεατή δηλαδή, γνωρίζοντας την παρουσία του στο χώρο. Από το σημείο αυτό αρχίζει ένα ερωτικό παιχνίδι ανάμεσα στον άνδρα και στο εικονιζόμενο κάθε φορά πρόσωπο. Η γυναίκα προβάλλει το σώμα της, γίνεται το αντικείμενο του πόθου και το γνωρίζει, ενώ την ίδια στιγμή και ο θεατής, παρά την επιθυμία του για τη γυναίκα, γνωρίζει πως δεν μπορεί να την αποκτήσει.

Πέρα όμως από τα προφανή, τα έργα αυτά μας επιτρέπουν να κάνουμε μια πιο σε βάθος ανάλυση, καθώς όταν μιλάμε για μια ερωτική εικόνα προσπαθούμε να βρούμε τη λειτουργία της, το πώς δηλαδή αυτή η εικόνα λειτουργεί. Σκοπός μας λοιπόν σε αυτές τις φωτογραφίες του Ray είναι να δούμε αν υπάρχουν ερωτικοί κώδικες ή αν ο φωτογράφος χρησιμοποιεί ένα ερωτικό σύστημα. Επιπλέον πρέπει να δούμε σε βάθος και το ρόλο του θεατή¹.

Για να απαντήσουμε στο σχετικό με τον ερωτικό πίνακα – φωτογραφία ερώτημα, πώς δηλαδή λειτουργεί μια ερωτική εικόνα, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε το ρόλο του θεατή. Ο ρόλος του είναι διττός. Στην πρώτη περίπτωση ο θεατής διαχωρίζει τον εαυτό του από την εικόνα – φωτογραφία. Το δεύτερο στοιχείο είναι το τι βλέπει ο θεατής στην εικονιζόμενη γυναίκα∙ βλέπει το αντικείμενο του πόθου. Και στις δύο περιπτώσεις ο ρόλος του είναι ουσιαστικά ο ρόλος του voyeur². Ένα ακόμα στοιχείο που συνδέεται με το ρόλο του θεατή είναι η ψυχολογική διαδικασία³, η οποία χωρίζεται σε δύο μέρη και τα οποία είναι συνδεδεμένα με την πραγματικότητα. Το πρώτο μπορεί να ονομαστεί πραγματική πραγματικότητα γιατί είναι συνδεδεμένη με την πραγματικότητα του θεατή, ο οποίος βρίσκεται μπροστά από ένα γυμνό σώμα το οποίο δεν μπορεί να αγγίξει. Το δεύτερο μπορεί να ονομαστεί εικονική πραγματικότητα και είναι αυτό που δημιουργεί ο θεατής για τον εαυτό του. Γνωρίζει ότι δεν μπορεί να αγγίξει τη γυναίκα, το ποθητό δηλαδή αντικείμενο και για αυτό περιλαμβάνει τον εαυτό του στον πίνακα δια μέσου της φαντασίας. Το βλέμμα λοιπόν και η στάση της γυναίκας καθώς και ο ρόλος του θεατή είναι τα στοιχεία, τα οποία συνθέτουν ένα ερωτικό σύστημα και τα οποία υπάρχουν στις φωτογραφίες του Man Ray.

Ανατομία, Man Ray

Πέρα από τις καθαρά ερωτικές φωτογραφίες αξίζει να σταθούμε στη φωτογραφία με τίτλο Ανατομία. Πρόκειται για μια φωτογραφία που επιδέχεται πάνω από μια ερμηνείες καθώς ο Man Ray φωτογραφίζει μια γυναίκα με γερμένο το λαιμό προς τα πίσω, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να δούμε την έκφραση του προσώπου της. Εντούτοις θεωρούμε πως πρόκειται για μια άκρως ερωτική φωτογραφία, η οποία παρουσιάζει μια γυναίκα σε ηδονή και αυτό γιατί ο Man Ray επιθυμεί μέσω των φωτογραφιών του να προβάλει την ερωτική, αλλά και τη δυναμική γυναίκα. Δεν θα μπορούσε λοιπόν, κατά τη γνώμη μας, να υποδηλώνει κάτι διαφορετικό η συγκεκριμένη φωτογραφία.

Στην έκθεση παρουσιάζονται επίσης και μια σειρά φωτογραφιών που έχουν σαν θέμα το ανδρείκελο. Οι φωτογραφίες που παρουσιάζονται εδώ προέρχονται από τη Διεθνή Έκθεση Σουρεαλισμού που έλαβε χώρα στη Galerie Beaux – Arts στο Παρίσι το 1938⁴. Στην έκθεση οι André Masson, Marcel Duchamp, Salvador Dalí, Max Ernst, Wolfang Paalen, και Man Ray, διακοσμούν κούκλες βιτρίνας μετατρέποντάς τες σε κάτι άλλο. Τα έργα φέρουν τον τίτλο Το ανδρείκελο του André Masson κ.ο.κ. Δεν θα σταθούμε εδώ σε όλες τις φωτογραφίες παρά σε μερικές μόνο.

Το ανδρείκελο του André Masson

Το ανδρείκελο του André Masson παρουσιάζει μια κούκλα βιτρίνας, η οποία έχει ένα σκούφο φορεμένο στο κεφάλι που καλύπτει το στόμα και αφήνει ανοιχτά τα μάτια, ενώ το κεφάλι της βρίσκεται μέσα σε ένα κλουβί περιστεριού, το οποίο έχει ανοιχτή την πόρτα του. Με το έργο, αυτό που ουσιαστικά είναι ένα ready made, όπως και όλα τα έργα με θέμα το ανδρείκελο, ο Masson προσπαθεί να εκφράσει τον εγκλωβισμό του λόγου και της σκέψης με απώτερο σκοπό τη χειραγώγησή τους. Παρά την ανοιχτή πόρτα του κλουβιού δεν υπάρχει πιθανότητα έκφρασης καθώς το στόμα φράσσεται από το σκούφο.

To ανδρείκελο tou Marcel Duchamp

Το δεύτερο ανδρείκελο του Marcel Duchamp, παρουσιάζει την κούκλα να φορά ανδρικά ρούχα: σακάκι, πουκάμισο, γραβάτα και καπέλο. Με το έργο αυτό ο Duchamp πιθανόν εκφράζει την έννοια της αλλοτρίωσης, της ανάγκης για αλλαγή της προσωπικότητας με σκοπό την εδραίωση σε ένα χώρο ή σε μια κοινωνία. Η αλλαγή μπορεί να γίνει είτε συνειδητά είτε όχι. Το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο, η κούκλα και κατ’ επέκταση η γυναίκα φοράει τα ρούχα κάποιου άνδρα με σκοπό όχι να γίνει άνδρας βέβαια, αλλά να αποκτήσει εκείνα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που θα της επιτρέψουν να σταθεί σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία.

Το τελευταίο ανδρείκελο είναι του Man Ray

Το τελευταίο ανδρείκελο είναι του Man Ray και παρουσιάζει μια κούκλα βιτρίνας με έντονα δάκρυα στα μάτια και δίπλα στο κεφάλι της δύο λάμπες φωτισμού, οι οποίες όμως είναι σβηστές. Η λάμπα παραπέμπει στη σκέψη, στην ιδέα, όμως εδώ η λάμπα είναι σβηστή και η κοπέλα κλαίει. Πιθανώς κλαίει για αυτό που ξέρει πως πρόκειται να γίνει, για την επιβολή της γνώμης, της σκέψης, της ιδέας και κατ’ επέκταση για τη χειραγώγηση. Αυτή την έννοια της χειραγώγησης εκφράζει ο Man Ray μέσα από το έργο αυτό.

Κίνδυνος, χορεύτρια ή αδυναμία, Man Ray

Θα κλείσουμε την παρούσα κριτική με το έργο Κίνδυνος, χορεύτρια ή αδυναμία. Στο έργο αυτό εικονίζονται μεγάλα και μικρότερα γρανάζια, τα οποία κινούνται πάνω σε ένα μεγάλο κεντρικό γρανάζι, ενώ πίσω τους υπάρχει η λέξη DANGER. Τα γρανάζια αυτά έτσι όπως είναι τοποθετημένα μας παραπέμπουν στον εσωτερικό μηχανισμό ενός ρολογιού. Προς τι όμως η λέξη DANGER, κίνδυνος δηλαδή, ποιος είναι αυτός ο κίνδυνος που πιθανώς ελλοχεύει στα γρανάζια ενός ρολογιού; Μα αυτό ακριβώς: η αμείλικτη, ευθύγραμμη πορεία του, η οποία δεν έχει επιστροφή. Η χορεύτρια δεν θα μπορεί να χορεύει για πάντα ή τουλάχιστον όχι με την ίδια ορμή, η γυναίκα δεν θα είναι για πάντα νέα και ποθητή. Ο κίνδυνος λοιπόν βρίσκεται στη ροή του χρόνου, η οποία δηλώνεται με τα γρανάζια ενός ρολογιού.

Η έκθεση που παρουσιάζεται φέτος στο μουσείο Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στην Άνδρο καταφέρνει να παρουσιάσει μέσα από τις θεματικές του ενότητες το σπουδαίο φωτογράφο Man Ray. Από την πλευρά της παρουσίασης της έκθεσης η δομή που ακολουθήθηκε, αλλά και τα κείμενα που συνοδεύουν τα έργα βοηθούν τον μη ειδικό να παρακολουθήσει την πορεία του σπουδαίου φωτογράφου. Η ιδέα για την έκθεση αφιέρωμα στο Man Ray γεννήθηκε, όπως μας πληροφόρησε η κ. Στρατή, υπεύθυνη των ξεναγήσεων και των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, όταν το 2012 παρουσιάστηκε στην τότε έκθεση για τους Σουρεαλιστές το έργο Το βιολί του Ingres και Το χέρι του Man Ray. Πρέπει να αναφέρουμε κλείνοντας πως στο μουσείο γίνονται εκπαιδευτικά προγράμματα, τα οποία είναι διαβαθμισμένα ώστε να μπορούν να καλύψουν όλες τις ηλικίες των παιδιών.

Το βιολί του Ingres
Περιμένουμε με ανυπομονησία την επόμενη έκθεση του χρόνου πια, τη θεματική της οποίας – και δικαίως – δεν μας αποκάλυψε η κ. Στρατή.

Παραπομπές

^1. Carlo Ginzburg, Myths, Emblems, Clues, (translated by John and Anne C. Tedeschi) U.K. Hustchinson Radius, 1990, σελ. 77.

^2. Rona Goffen, (ed.) Titian's Venus of Urbino, U.K. Cambridge University Press, 1997, σελ. 60.

^3. Rona Goffen Sex, Space, and Social History, U.K. Cambridge University Press, 1997, σελ. 65.

^4. Μαρία Κουτσομάλλη - Moreau, Man Ray - τα πρόσωπα της γυναίκας, Μικρή Άρκτος, σελ. 261.

Οι φωτογραφίες προέρχονται από τον κατάλογο της έκθεσης Man Ray - τα πρόσωπα της γυναίκας.

Βιβλιογραφία

• Ginzburg Carlo, Myths, Emblems, Clues, (translated by John and Anne C. Tedeschi) U.K. Hustchinson Radius, 1990.
• Goffen Rona, (ed.) Titian’s Venus of Urbino, U.K., Cambridge University Press, 1997.
• Goffen Rona, Sex, Space and Social History, U.K., Cambridge University Press, 1997.
• Κουτσομάλλη – Moreau Μαρία, Man Ray, Τα πρόσωπα της γυναίκας, Μικρή Άρκτος, 2015.

Λαμπρινή Μπενάτση
Ιστορικός Τέχνης
MA of Arts University of Essex
Υπ. Διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης