Πρόκειται για ογδονταπέντε νέα έργα, ογδόντα τέσσερα έργα σχεδιασμένα κατά βάση με κόκκινο και μαύρο χρώμα, τα οποία συνοδεύονται από στίχους του ιδίου, γραμμένους με μαύρο χρώμα, και ενός λευκού καμβά που πάνω του είναι γραμμένη, με κόκκινο χρώμα, η λέξη περιμένοντας. Όλα τα έργα έχουν μπροστά τους από ένα καντήλι που καίει. Ο επισκέπτης της έκθεσης βρίσκεται μπροστά σε μια ομοβροντία μηνυμάτων, καθώς ο κάθε πίνακας είναι φορέας πολλών μηνυμάτων ταυτόχρονα.

Πρόκειται για έργα, τα οποία μας παραπέμπουν στο ρεύμα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Η κυριαρχία του χρώματος που γίνεται φορέας συναισθημάτων, η αδέσμευτη και αυτοσχεδιαστική κίνηση του πινέλου πάνω στον καμβά, είναι στοιχεία που κατατάσσουν τα έργα στο ρεύμα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Ένα ακόμα στοιχείο που προδίδει τη σχέση των έργων με το ρεύμα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού είναι η εισαγωγή γεωμετρικών στοιχείων. Το τετράγωνο, ο κύκλος, οι κάθετες γραμμές, αλλά και ο σταυρός εισάγονται στα έργα του, άλλοτε σε χρωματικούς τόνους του ίδιου χρώματος με τον περιβάλλοντα χώρο έτσι ώστε να δημιουργείται ή αίσθηση πως τα σχήματα ξεπροβάλλουν αργά μέσα από αυτόν και άλλες φορές σε χρώμα διαφορετικό από εκείνο του περιβάλλοντος χώρου.

Σε όλα σχεδόν τα έργα κυριαρχεί το μαύρο και το κόκκινο, ένας ενδιαφέρων συνδυασμός καθώς η σημασιοδότηση των χρωμάτων είναι αντιθετική. Το πρώτο που σκέφτεται ο θεατής είναι πόσο προφητικός ήταν ο Τσόκλης αν λάβουμε υπόψη τα τελευταία γεγονότα του Παρισιού που συντάραξαν την ανθρωπότητα. Κόκκινο – μαύρο – καντήλι, αίμα – θάνατος – κερί στη μνήμη των θυμάτων.

Η έκθεση βασίζεται κυρίως σε αυτά τα δύο χρώματα και στο αναμμένο καντήλι, έτσι τίθεται αυτόματα το ερώτημα τι σηματοδοτούν τα χρώματα αυτά; Το μαύρο συνειρμικά μας παραπέμπει σε κάτι άσχημο, θλιβερό, κακό, στο πένθος˙ αντίθετα το κόκκινο σηματοδοτεί την αγάπη, τον έρωτα, τα νιάτα, την ένταση, το αίμα.

Στα έργα λοιπόν του Τσόκλη υπάρχουν δύο κόσμοι που συγκρούονται, καθώς ο ένας προσπαθεί να εισβάλει στο χώρο και στον κόσμο του άλλου και να τον αλλάξει.
Αυτή την πραγματικότητα έρχεται να αλλάξει ή να προσπαθεί να αλλάξει το κόκκινο χρώμα Αυτό το αίμα το δηλώνει και ο ίδιος ο Τσόκλης στο μεγάλο καμβά στην είσοδο της έκθεσης, όπου πάνω σε γκρι χρώμα είναι γραμμένο με κόκκινα γράμματα το όνομά του, TSOCLIS. Κάτω από τα γράμματα I,s στάζουν κόκκινες γραμμές, οι οποίες στο τέλος γίνονται αίμα, που καθώς βγαίνει από τον καμβά, απλώνεται στο πάτωμα. Εικόνα που μας παραπέμπει στους στίχους του Ρίτσου Αυτά τα κόκκινα σημάδια στους τοίχους, μπορεί να 'ναι κι από αίμα. Όλο το κόκκινο στις μέρες μας είναι αίμα. Αυτή η ανάγκη για αλλαγή φαίνεται και στο έργο που φέρει τους στίχους τώρα εκλιπαρώ την αθωότητα να με ξαναδεχτεί στους κόλπους της και στο οποίο κυριαρχεί το κόκκινο χρώμα. Το ζητούμενο είναι η χαμένη αθωότητα να μας δεχτεί ξανά όλους πίσω. Το πώς το δηλώνει το κόκκινο, με θυσίες.

Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της έκθεσης είναι πώς μπροστά από κάθε έργο υπάρχει ένα αναμμένο καντήλι, το οποίο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του έργου, και το οποίο ανάβει κάθε μέρα η διευθύντρια του Μουσείου Κώστα Τσόκλη κ. Κουτσουράκη. Αυτό που σκέφτεται ο θεατής της έκθεσης βλέποντάς το είναι: πότε και πού ανάβουμε καντήλι; Στην εκκλησία, μπροστά από μια εικόνα, στους τάφους των νεκρών είναι οι προφανείς απαντήσεις. Όμως εδώ δεν είμαστε σε εκκλησία, δεν έχουμε μπροστά μας μια θρησκευτική εικόνα, δεν βρισκόμαστε μπροστά από ένα τάφο. Διαπιστώνουμε λοιπόν πως εδώ το καντήλι έχει μια επιπλέον ανάγνωση. Ο Τσόκλης σε πρώτη ανάγνωση, μέσω του καντηλιού δέεται, προσεύχεται, μνημονεύει. Δέεται για κάτι καλύτερο, μνημονεύει την τέχνη, αλλά και τους νεκρούς. Σε μια δεύτερη ανάγνωση το καντήλι αναφέρεται στον αέναο κύκλο: ζωή – θάνατος – επαναδημιουργία. Το καντήλι δίνει φως με το λάδι και το φιτίλι. Το λάδι και το φιτίλι στο τέλος της μέρας θα τελειώσουν, και έτσι το φως θα σβήσει. Για να έρθει η επόμενη μέρα που μέσα στο καντήλι θα μπει νέο λάδι και καινούργιο φιτίλι που θα δώσουν φως για να τελειώσουν και αυτά στο τέλος της μέρας και ούτω καθεξής. Όμως πέρα από αυτά το καντήλι, δηλαδή το φως, δείχνει το δρόμο, που πρέπει να ακολουθήσουμε για να φτάσουμε σε αυτό που ο καθένας μας επιδιώκει.

Οι πίνακες με βάση τους στίχους που έχουν πάνω τους μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες:
α) Πίνακες με ευθείες ή υπαινικτικές αναφορές στην τέχνη
β) πίνακες με κοινωνικό περιεχόμενο
γ) πίνακες με υπαρξιακό περιεχόμενο.
Από το σύνολο των έργων θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε μερικούς.

φοβάμαι πως πρέπει πάλι...
Το πρώτο έργο του καταλόγου απεικονίζει ένα κόκκινο χρώμα, αλλού πιο βαθύ και αλλού πιο ανοιχτό που ξεχύνεται, ξεκάθαρα, πάνω από ένα τετράγωνο κόκκινο πλαίσιο. Κάτω από το τετράγωνο πλαίσιο υπάρχει ένα τετράγωνο μαύρο πλαίσιο. Το κείμενο που υπάρχει πάνω στον πίνακα γράφει: Φοβάμαι πώς πρέπει πάλι...
Το κόκκινο είναι το χρώμα του έρωτα, του πάθους, του αίματος. Όμως αν ο έρωτας είναι ζωή, το χυμένο αίμα σημαίνει θάνατο. Τι σημαίνει λοιπόν το φοβάμαι πώς πρέπει πάλι; Ο θεατής πρέπει να συμπληρώσει τις τρεις τελείες. Να αγαπήσω ή να πεθάνω; Αυτή η διάχυτη αμφισημία δίνει το στοιχείο της έντασης στο έργο.

απαιτούμε επαιτώντας
Έργο με στίχο απαιτούμε επαιτώντας. Σε κόκκινο ροζ χρώμα σε μαύρο φόντο. Ένα σχήμα, σαν μονοκύτταρος οργανισμός με μια τρύπα και δύο κάθετες μεταξύ τους μαύρες γραμμές, σαν φεγγίτης, σαν παράθυρο φυλακής. Και ο στίχος απαιτούμε επαιτώντας εκφράζει ό,τι βιώνουμε τελευταία. «Απαίτηση- επαιτεία» Το δεύτερο δηλώνει ότι έχουμε ανάγκη. Το πρώτο δηλώνει τον τρόπο με τον οποίο το ζητάμε. Ο συνδυασμός είναι, αν μη τι άλλο, παράδοξος!

Η οδύνη της ηδονής ή ηδονή της οδύνης ή όχι
Έργο με στίχο Η οδύνη της ηδονής ή ηδονή της οδύνης ή όχι  χρώμα έντονο κόκκινο που κυριαρχεί και λίγο μαύρο – με λίγες πιτσιλιές μαύρες στο κόκκινο, κόκκινο του έρωτα, του πάθους, του αίματος – και μαύρο βέβαια, του θανάτου. Ο καλλιτέχνης αναρωτιέται πιο συναίσθημα κυριαρχεί: ο βαθύς πόνος που προέρχεται από την ηδονή ή μήπως η μεγάλη ευχαρίστηση που προκαλεί ο πόνος; Ή μήπως τίποτα από όλα αυτά; Ο θεατής θα αποφασίσει για λογαριασμό του.

έργο χωρίς στίχο
Έργο χωρίς στίχο. (στη σελ. 34 του καταλόγου)  Ένα κόκκινο ροζ σε γκρι καμβά. Το χρώμα απλώνεται παντού και καταλήγει σε ροές χρώματος. Δύο πιτσιλιές σαν μάτια. Το κόκκινο του αίματος παντού. Χωρίς άλλα σχόλια. Δεν χρειάζονται.

πηδάμε, αλλά προσγειωνόμαστε πάντα σε λάθος τόπο ή λάθος χρόνο
Έργο με στίχο: Πηδάμε, αλλά προσγειωνόμαστε πάντα σε λάθος τόπο ή λάθος χρόνο. Στο έργο αυτό κυριαρχεί ένα κόκκινο – ροζ, κάτω από αυτό, ένας λευκός κύκλος και πίσω από αυτόν λίγο μαύρο. Ο κύκλος είναι η γη, το φεγγάρι, άλλος πλανήτης; Εμείς πάντως προσπαθούμε να πάμε κάπου αλλού, αλλά δεν τα καταφέρνουμε, πάντα βρισκόμαστε εκτός τόπου, εκτός χρόνου.

Η ιστορία της τέχνης ταμείο δανειοληπτικό συνεισφορά μας οι τόκοι
Στο έργο με στίχο: Η ιστορία της τέχνης ταμείο δανειοληπτικό συνεισφορά μας οι τόκοι το  κόκκινο και μαύρο χρώμα είναι διάχυτα σε γκρι φόντο. Το έργο πλαισιώνεται από ένα έντονο γκρι χρώμα. Υπάρχει ακόμα στον πίνακα ένας κύκλος σε χρώμα πορτοκαλί.
Δηλαδή τα μεγάλα έργα του παρελθόντος είναι πηγή έμπνευσης. Η δική μας προσφορά είναι τα έργα που εμείς θα δημιουργήσουμε. Επομένως παραμένει ανοιχτό το πεδίο της συνεισφοράς του δημιουργού στο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι.

Γραμμές σχήματα και χρώματα.
Στο έργο της σελίδας 79 του καταλόγου κυριαρχεί ένα κόκκινο-ροζ χρώμα διάχυτο, που πιτσιλίζει ένα γκρι φόντο. Λίγο μαύρο. Δυο κάθετες μεταξύ τους γραμμές, σχεδόν στο κέντρο του έργου, σχηματίζουν σταυρό. Ακολουθούν οι στίχοι: Γραμμές σχήματα και χρώματα. Οι Τζοκόντες οι Μενίνας οι Γκουέρνικες και διάβολος όμως και θεός.
Γραμμές, σχήματα, χρώματα, δηλαδή πράγματα υπαρκτά και μετρήσιμα. Τζοκόντες, Μενίνας, Γκουέρνικες, δηλαδή αριστουργήματα της παγκόσμιας τέχνης και βέβαια πίσω από αυτούς οι ζωγράφοι.
Όμως και διάβολος και θεός: δηλαδή η έμπνευση απ’ όπου κι αν προέρχεται. Θέλει ασφαλώς τόλμη να αντλείς την έμπνευσή σου από αντιφατικά και αλληλοσυγκρουόμενα πράγματα.

Δεν θέλω να θαυμάζω να ζηλεύω θέλω
Στο έργο της σελίδας 18 του καταλόγου έχουμε χρώμα κόκκινο-ροζ και μαύρο το ένα δίπλα στο άλλο – σ’ ένα γκρι φόντο. Οι στίχοι που το συνοδεύουν: δεν θέλω να θαυμάζω να ζηλεύω θέλω. Δεν θέλω να θαυμάζω. Ο θαυμασμός συνεπάγεται δέος και απόσταση. Να ζηλεύω θέλω – Η ζήλεια προκαλεί διάθεση για δημιουργία. Έτσι από ένα αρνητικό συναίσθημα οδηγούμαστε σε μια θετική ενέργεια.

χρόνια τώρα ρισκάρουμε τη ζωή μας σε παροπλισμένη ρουλέτα
Στο έργο που φέρνει τους στίχους χρόνια τώρα ρισκάρουμε τη ζωή μας σε παροπλισμένη ρουλέτα, βλέπουμε στο κέντρο του ένα μεγάλο μαύρο σταυρό˙ τα χρώματα του έργου είναι πάλι σε μαύρο και κόκκινο. Ξεκινώντας από το στίχο διακρίνουμε την πρώτη αντίφαση, ρισκάρουμε – παροπλισμένη ρουλέτα. Την αντίφαση του στίχου έρχεται να επιτείνει ο μαύρος σταυρός. Ο σταυρός, σύμβολο μαρτυρίου και ταυτόχρονα ανάστασης, είναι μαύρος, ένα χρώμα που σηματοδοτεί το θάνατο, άρα ο σταυρός εδώ είναι σταυρός μαρτυρίου. Από την άλλη πλευρά η παροπλισμένη ρουλέτα δεν σημαίνει ότι δεν είναι και επικίνδυνη. Εδώ το ρίσκο, και συνεπώς ο κίνδυνος, βρίσκεται στο γεγονός ότι είναι παροπλισμένη, καθώς μπορεί να οδηγήσει σε ένα ρίσκο χωρίς ουσία.

όπως κάποιοι ξεχασμένοι δρόμοι
Ο προτελευταίος πίνακας απεικονίζει έναν κόκκινο κύκλο (ένας ήλιος;). Ένα κόκκινο-ροζ διάχυτο πάνω σε γκρι και λίγες καφέ πιτσιλιές. Όμως στον πίνακα αυτό κυριαρχεί ο λόγος. Πρόκειται για ολόκληρο κείμενο δομημένο σε παραγράφους που ενώνονται μεταξύ τους με διαρθρωτικές λέξεις σύγκρισης και αντίθεσης. Παραθέτουμε το κείμενο:

όπως
κάποιοι ξεχασμένοι δρόμοι
οδηγούν σε πεθαμένες εγκαταστάσεις
και σταματούν εκεί χωρίς εξήγηση καμιά
έτσι
κάποια κινήματα της τέχνης
ανοίγουν μονοπάτια στο χρόνο
που οδηγούν σε νεκροταφεία της σκέψης
όμως
εμένα με συγκινούν
οι ακρωτηριασμένοι αυτοί δρόμοι
και τα παρατημένα εργοτάξια
και βρίσκω την τροφή μου εκεί που για άλλους
ο κόσμος τελειώνει.

Το κείμενο εκφράζει τα πιστεύω του ζωγράφου στην τέχνη – Θα λέγαμε ότι αποτελεί ουσιαστικά ένα προσωπικό καλλιτεχνικό μανιφέστο. «Με συγκινούν, γράφει, οι ακρωτηριασμένοι δρόμοι, τα παρατημένα εργοτάξια, και βρίσκω την τροφή μου εκεί που για άλλους ο κόσμος τελειώνει.» Ο ζωγράφος δηλώνει ότι του αρέσουν και βρίσκει έμπνευση σε πράγματα που για άλλους είναι εντελώς αδιάφορα. Και αυτή είναι η ουσία της καλλιτεχνικής του υπόστασης.

περιμένοντας

Το έργο στη σελίδα 85 του καταλόγου είναι το τελευταίο της έκθεσης, σε υπόλευκο χρώμα πάνω στο οποίο υπάρχει με κόκκινο χρώμα η λέξη περιμένοντας. Ο ζωγράφος περιμένει, και μαζί μ’ αυτόν ο θεατής, κάτι νέο, κάτι διαφορετικό. Το λευκό χρώμα, χωρίς κανένα άλλο στοιχείο, του πίνακα βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με τα κόκκινα και μαύρα όλων των υπολοίπων. Αυτή η έλλειψη χρωματικών αντιθέσεων δημιουργεί την αίσθηση ενός πίνακα, και γενικότερα μιας καλλιτεχνικής δημιουργίας, που βρίσκεται εν τη γενέσει της. Πρόκειται για μια νέα υπόσχεση.

Κοιτώντας συνολικά την έκθεση διαπιστώνουμε πως σε αυτή ο Τσόκλης παρουσιάζεται στο κοινό όχι μόνο ως καλλιτέχνης, αλλά και ως ποιητής, με τη δεύτερη ιδιότητα γίνεται συνειδητά καθώς οι στίχοι που συνοδεύουν τα έργα δεν λειτουργούν επεξηγηματικά, αλλά συμπληρωματικά. Με τους στίχους αυτούς ο Τσόκλης εκφράζει απόψεις για την τέχνη, για θέματα κοινωνικά, για ζητήματα υπαρξιακά. Παρατηρούμε λοιπόν ότι ο Τσόκλης χρησιμοποιεί δυο διαφορετικές γλώσσες: το χρώμα και το λόγο. Πρόκειται για μια διαδικασία αλληλενέργειας και επεξήγησης που αφήνει ανοιχτό το πεδίο για μια νέα καλλιτεχνική συνεισφορά, η οποία ασφαλώς δημιουργεί έντονες προσδοκίες στο θεατή του. Ο δε θεατής καλείται να ερμηνεύσει τις δυο γλώσσες: και το καλλιτεχνικό έργο και το ποιητικό ταυτόχρονα.

Λίγα λόγια για το Μουσείο Κώστα Τσόκλη στην Τήνο

Το μουσείο Κώστα Τσόκλη στην Τήνο εγκαινιάστηκε το 2011 και έχει ως κύριο στόχο του να προβάλει το έργο του Κώστα Τσόκλη και μέσα από αυτό, να φέρει σ’ επαφή το ευρύ κοινό με τη σύγχρονη τέχνη. Παράλληλα με τα έργα του Κώστα Τσόκλη, στο Μουσείο είναι συγκεντρωμένο όλο το αρχείο του καλλιτέχνη, βιογραφικά στοιχεία, άρθρα, συνεντεύξεις, κατάλογοι εκθέσεων, βιβλία, φωτογραφίες, τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκπομπές που προβάλλονται καθημερινά σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο του Μουσείου. Οι δραστηριότητες του Μουσείου είναι πολλές και περιλαμβάνουν, οργάνωση διαλέξεων από ιστορικούς Τέχνης και ανθρώπους του πνεύματος, της λογοτεχνίας, του θεάτρου, σεμινάρια για εκπαιδευτικούς σχετικά με την Τέχνη και την Εκπαίδευση, προγράμματα δημιουργικής απασχόλησης για παιδιά, εφήβους και ενήλικες. To Moυσείο πέραν των εκθέσεων που παρουσιάζει κάθε χρονιά, έχει αναλάβει τη διοργάνωση των εκθέσεων: 2012 "Tsoclis, εσύ ο τελευταίος λεπρός", στο νησί της Σπιναλόγκας. 2013 "Άρτεμις" στη πόλη Varese της Ιταλίας. 2015 "85 στοιχεία για τη δημιουργία πιθανών αριστουργημάτων» στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Χρυσάνθη Κουτσουράκη, διευθύντρια του Μουσείου Κώστα Τσόκλη Τήνου, για τις πληροφορίες που μας έδωσε για το Μουσείο.

 Λαμπρινή Μπενάτση

Ιστορικός τέχνης

MA of Art University of Essex, U.K

Υπ. Διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης