Σουρεαλισμός, λοιπόν, μπορεί να οριστεί ο καθαρά ψυχικός αυτοματισμός μέσω του οποίου επιδιώκεται να εκφραστεί είτε λεκτικά είτε γραπτά η αληθινή φύση της σκέψης. Η σκέψη, δηλαδή, όπως αυθόρμητα παράγεται χωρίς την επιρροή της λογικής, της αισθητικής ή της ηθικής. Επιδιώκει να απελευθερώσει το ασυνείδητο και να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ευτυχία, έξω από τα καλούπια της κοινωνίας.

Στόχος των σουρεαλιστών είναι η εξερεύνηση του ψυχικού κόσμου που εγκαινίασε ο Φρόυντ και η ψυχαναλυτική μέθοδος, ώστε οι αντίθετοι από πρώτη άποψη κόσμοι ονείρου και πραγματικότητας να μετασχηματιστούν σε ένα είδος απόλυτης πραγματικότητας, σε μία υπερπραγματικότητα (surealite?). Για την ανίχνευση του ψυχικού αυτοματισμού, ο Σουρεαλισμός βασίζεται στους συνειρμούς, στην παντοδυναμία του ονείρου, στο παιχνίδι της σκέψης.

Στα έργα των σουρεαλιστών υπάρχει σχέδιο, ένας παράλογος σχεδιασμός πραγμάτων. Οι εικόνες του σουρεαλισμού είναι ακατανόητες, διφορούμενες με μία ασυνάρτητη, όχι έλλογη σχέση πραγμάτων. Έχουν ασάφεια ως προς το νόημα του εξωτερικού κόσμου, περιλαμβάνουν αντιφάσεις και αντιθέσεις, συμπυκνώνουν πολλά νοήματα (πολυσημεία), περιέχουν διπλές εικόνες, το εφιαλτικό και το φανταστικό, το ασυνήθιστο μέσα στο συνηθισμένο. Όλα αυτά μας παραπέμπουν στο όνειρο, που ενισχύεται από φροϋδικά σύμβολα, από μια αίσθηση επικείμενης καταστροφής, από μια εφιαλτική ακινησία, από έννοιες όπως η σεξουαλικότητα, ο ευνουχισμός, τα περιττώματα, η αποσύνθεση, από βιομορφικές μορφές και ρευστά υλικά που αναζητούν μέσα από το όνειρο μορφή.

Ο χώρος του σουρεαλιστικού πίνακα είναι ένας χώρος ψευδαισθησιακός, μη ευκλείδειος, ένας χώρος γεωμετρικός.

Πιο γνωστοί σουρεαλιστές θεωρούνται οι: Σαλβαντόρ Νταλί (Ισπανός), Ρενέ Μαγκρίτ (Βέλγος), Μαξ Ερνστ (Γερμανός), Χοάν Μιρό (Ισπανός), Υβ Τανγκύ (Γάλλος).

Πρόδρομό τους, οι σουρεαλιστές θεωρούν τον Τζόρτζιο ντε Κήρικο , Ιταλό ζωγράφο που γεννήθηκε στο Βόλο. Είναι δημιουργός της Μεταφυσικής Σχολής της Ζωγραφικής. Ζωγραφίζει έρημες πλατείες, κατοικημένες συχνά από αγάλματα, με περίεργες προοπτικές που δημιουργούν ένα κλίμα ανησυχίας. Δημιουργεί αμφίσημους χώρους, όπου δε διακρίνεται το εσωτερικό από το εξωτερικό και σε αυτό το σκηνικό τοποθετεί αντί για ζωντανές μορφές ανδρείκελα.

Σε αυτό το κλίμα κινείται και ο μεγάλος Έλληνας καλλιτέχνης Νίκος Εγγονόπουλος.

---

ΝΙΚΟΣ ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΣ (1907 ? 1985)

Ποιητής και ζωγράφος, ο Νίκος Εγγονόπουλος είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος του Σουρεαλισμού ή Υπερρεαλισμού στην Ελλάδα. Σπούδασε ζωγραφική στη Σχολή Καλών Τεχνών με δάσκαλο τον Παρθένη. Υπήρξε, μαζί με τον Τσαρούχη, μαθητής και συνεργάτης του Φώτη Κόντογλου, που τον μύησε στο πνεύμα και την τεχνική της βυζαντινής ζωγραφικής. Ταξίδεψε σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες. Το 1967 διορίστηκε καθηγητής στη έδρα ζωγραφικής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Συμμετείχε ενεργά στα καλλιτεχνικά δρώμενα του τόπου με τις εκθέσεις που διοργάνωσε, τις σκηνογραφικές του δημιουργίες για το θέατρο και τις ρηξικέλευθες ποιητικές του συλλογές (Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν, 1938, Τα κλειδοκύμβαλα της σιωπής, 1939).

Μαζί με τον φίλο του Ανδρέα Εμπειρίκο, είναι οι κυριότεροι εκπρόσωποι του Υπερρεαλισμού στην ποίηση.

Ελληνικά και σουρεαλιστικά στοιχειά του έργου του

Η ελληνική μυθολογία, η Βυζαντινή παράδοση, ξεσηκωμός, οι νησιώτες καπεταναίοι, οι φουστανελοφόροι, οι αρματολοί, οι ευρωπαίοι φιλέλληνες θα πάρουν σάρκα και οστά, σαν χρώματα εικόνες και καταστάσεις σ? έναν ορμητικό χείμαρρο, ζωγραφικής και ποιητικής δημιουργίας.

Κοντά στον Παρθένη μελετά τη φύση, νιώθει τη σημασία του χρώματος και της γραμμής. Τον μύησε στην έννοια των αναζητήσεων του Μανέ, τα επιτεύγματα του Σερά, στις κατακτήσεις του Σεζάν, στον Θεοτοκόπουλο. Παρακολουθώντας την πορεία του υπερρεαλισμού στην Ευρώπη, πηγαίνοντας σε εκθέσεις υπερρεαλιστών όντας στο Παρίσι γοητεύεται από τον Ντε Κήρικο, μαθαίνει για τον Κλεέ, εκτιμά τον Νταλί.

Η άγνοια του Δυτικού κόσμου για την νεοελληνική πραγματικότητα συμβάλλει στη βαθιά ελληνικότητα των έργων του. Γυρνά όλη την Ελλάδα και Βυζαντινά κατάλοιπα κι έτσι δημιουργεί πίνακες με αρχοντικά και απλά σπίτια της Ελλάδας.

Εκτός απ? τα "Βυζαντινής" τεχνοτροπίας έργα του και τις αγιογραφίες του, σ? όλο το έργο του βλέπουμε στοιχεία της Βυζαντινής παράδοσης, ακόμα και στους πιο σουρεαλιστικούς του πίνακες.

Η ζωγραφική του Εγγονόπουλου μας προτείνει μια ελληνική εκδοχή του μεταφυσικού τοπίου του Ντε Κήρικο ενοικημένο από μυστηριώδη, αλλά αβλαβή φαντάσματα της μεσημβρίας. Ο Εγγονόπουλος υιοθετεί τους κώδικες του Ντε Κήρικο, αλλά και τους εξελληνίζει, επιλέγοντας στοιχεία από την Ελληνική ιστορία: σπασμένα μάρμαρα, αγάλματα, αλλά και μορφές που θυμίζουν αγωνιστές του ?21. Η συνύπαρξη όλων αυτών των στοιχείων δημιουργεί περίεργα συναισθήματα και αυτό ακριβώς επιδιώκει ένας υπερρεαλιστής καλλιτέχνης. Ο τρόπος που ζωγραφίζει τις μορφές του, αλλά και τα χρώματα που χρησιμοποιεί θυμίζουν τη μαθητεία του πλάι στον Κόντογλου και τη γνώση της βυζαντινής μορφολογίας της τεχνικής.

Το ονειρικό, το παράλογο, το αυτόματο (τυχαία και άσχετα μεταξύ τους αντικείμενα όπως και η αυτόματη γραφή στην ποίηση) είναι βασικά στοιχεία του έργου του.

Συναντάμε πρόσωπα απροσδιόριστα, χωρίς χαρακτηριστικά που κινούνται σε χώρους γνώριμους αλλά όχι συγκεκριμένους, πραγματικούς όμως, γεγονός που έρχεται σε αντίθεση με τους μεταφυσικούς, «τεχνητούς» χώρους των ευρωπαίων σουρεαλιστών. Οι μορφές του μοιάζουν να παίρνουν μέρος σε μια θεατρική παράσταση ονειρική κινούνται άλλοτε με αργή επισημότητα, άλλοτε με ηρωική ορμή, η κινούν άγαρμπα τα υπερτροφικά τους πόδια και τα ανάλαφρα σαν φτερά χέρια τους.

Συχνά εμφανίζονται σαν μια εντελώς αλλοπρόσαλλη συνάθροιση όντων και πραγμάτων από διαφορετικές εποχές και διαφορετικούς χώρους σ? ένα αλλόκοτο συνταίριασμα που μόνο στο χώρο των πιο παράλογων ονείρων θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί.

Φανταχτερά γυναικεία κοστούμια, φουστανέλες, χλαμύδες κι άλλα ελληνικά στοιχεία ανδρικά και γυναικεία γυμνά σώματα με έντονα τα χαρακτηριστικά του φύλου τους, οι γυναικείες παρουσίες πολύμορφες, αινιγματικές και βαθιά αισθησιακές, κινούνται με άνεση και ζουν διάφορες καταστάσεις ανάμεσα σε αρχαία ερείπια, νεοκλασικά σπίτια, νησιώτικα μπαλκόνια, απροσδιόριστους χώρους, παρμένους από την ελληνική ιστορία και φύση.

Κι όλα αυτά συμβαίνουν με μια παράλογη φυσικότητα και εξοικείωση. Κι ο παραλογισμός εξακολουθεί. Σώματα έχουν για κεφάλι μια αιολική άρπα, λουλούδια, κλουβί πάπυρο. Άλλοτε βλέπουμε αντικείμενα με συμβολική ή καμία σημασία και άσχετα με τα πρόσωπα ή όσα διαδραματίζονται. Υπάρχει ένα αστέρι κάτω, ένας μύλος του καφέ, γεωμετρικά σχήματα, ναζιστικά κράνη, ρολόγια. Όλα αυτά, εκτός απ? το ότι συμβάλλουν στη σύνθεση και τη χρωματική ισορροπία τονίζουν και τον παραλογισμό της ζωής, αλλά και του θανάτου που συμβαίνει παρά τη θέληση και τα όνειρα του ανθρώπου, παράκαιρα συχνά και αδικαιολόγητα.

Ο έμφυτος και όχι τεχνητός υπερρεαλισμός του Εγγονόπουλου δημιουργεί έναν ελληνικό υπερρεαλισμό, δίνοντας στο διεθνή περισσότερα λογικά και ανθρώπινα στοιχεία, με πρόσωπα από την ελληνική μυθολογία και ιστορία με χρώματα όπως αυτά κάτω απ? τον ελληνικό ουρανό, συμμετρία και ζύγισμα, παλμό και ορμητική κίνηση στις συνθέσεις του. Φανερή είναι η αποθέωση του ανθρώπινου σώματος, αφού δεν υπάρχουν καν τα πρόσωπα τους. Γυναικεία στήθη γεμάτα ερωτισμό, γυμνασμένα ανθρώπινα σώματα σε πρώτο πλάνο. Όλα τα άλλα στοιχεία έρχονται σε 2η μοίρα, είναι φόντο ή γεμίζουν γωνίες. Άλλο ελληνικό στοιχείο είναι η έλλειψη αχανών χώρων και υπερφυσικών τοπίων, που εκμηδενίζουν με την κλίμακα τους τον άνθρωπο. Όλα, όπως στην ελληνική φύση, είναι ντεκόρ που πλαισιώνει τον άνθρωπο. Στο διεθνή σουρεαλισμό ο χώρος, αχανής και ψευδαισθησιακός είναι περισσότερο σημαντικός από την ίδια την ανθρώπινη μορφή.

Ο καλλιτέχνης υπήρξε πάντα ανατρεπτικός και αντικομφορμιστικός. Το έργο του κρίθηκε και κατακρίθηκε από κοινό και κριτικούς που δεν γνώριζαν τον υπερρεαλισμό και δεν ήταν έτοιμοι να τον δεχτούν. Πικράθηκε αλλά δεν υποχώρησε ποτέ. Τελικά αναγνωρίστηκε, αφού πάνω απ? όλα υπήρξε αυθεντικός.

Βιβλιογραφία:

? Ν.Εγγονόπουλος. Εκατό χρόνια από τη γέννηση του. «Η αγάπη είναι ο μόνος τρόπος?»/Εθνικό κέντρο βιβλίου/ Υπουργείο πολιτισμού, 2007

? Ξενάγηση στην Εθνική Πινακοθήκη με τη διευθύντρια Μαρίνα Λαμπράκη- Πλάκα-Ελληνική ζωγραφική του 20ου αιώνα. Από τον Παρθένη στο Μόραλη/ Εκδόσεις Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτζου

? Ελληνες ζωγράφοι, τόμοι1,2/ Εκδόσεις Μέλισσα

? Λεξικό εικαστικών τεχνών. Χέρμπερτ Ρηντ/ Εκδόσεις Υποδομή

? Διδασκαλία «Διδακτικής της Τέχνης» από τον καθηγητή της Α.Σ.Κ.Τ. Αθηνών Α. Ιωαννίδη

? Διδασκαλία «Διδακτικής της Τέχνης» από την καθηγήτρια της Α.Σ.Κ.Τ. Αθηνών Φλώρου

? Επίσημη Ιστοσελίδα του καλλιτέχνη www.engonopoulos.gr/