Άλλωστε η ιστορία της ζωγραφικής ξεκινά με τις βραχογραφίες-τοιχογραφίες από σκηνές κυνηγιού στα σπήλαια της Αλταμίρας στην Ισπανία και της Λασκώ στη Γαλλία όπου απεικονίζονται άλογα, βόδια, βίσωνες, ελάφια κτλ, στην παλαιολιθική μόλις εποχή. Αυτές οι πρώτες καλλιτεχνικές εκφράσεις είχαν απώτερο σκοπό να εξευμενίσουν οι προϊστορικοί άνθρωποι τη φύση και να εξασφαλίσουν το κυνήγι, αποδίδοντας έτσι στη ζωγραφιά μαγικό ρόλο. Στη νεολιθική εποχή προσθέτουν και θαλασσινά πουλιά.
Στην Αρχαία Αίγυπτο η γάτα ήταν ζώο ιερό, σύμβολο της θεάς της γονιμότητας, Μπάστετ και απεικονίζεται σε τάφους, τοιχογραφίες, γλυπτά κτλ. Σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς τα ζώα αποτέλεσαν μέρη έργων τέχνης, ακόμα κι όταν οι λαοί αυτοί δε θεωρούσαν ότι έκαναν τέχνη: στην Ινδία, τη Μεσοποταμία, κ.α.
Στον ελλαδικό χώρο και πολιτισμό έχουμε αμέτρητα δείγματα τέχνης με ζώα. Στα αγγεία της αρχαϊκής περιόδου, αλλά και γενικά στην ελληνική αγγειογραφία ζώα παριστάνονται σε σκηνές κυνηγιού ή τελετών. Στη μινωική Κρήτη και ειδικά στην Κνωσό, λατρεύονταν ο ταύρος, ζώο δυνατό σαν το μινωικό πολιτισμό. Το «μέγαρο της βασίλισσας» στα ανάκτορα της Κνωσού είναι διακοσμημένο με τη γνωστή νωπογραφία των δελφινιών. Απεικονίσεις ταύρων έχουμε κα σε έργα με αφορμή τα ταυροκαθάψια- πρόγονοι των σημερινών ταυρομαχιών- που γιορτάζονταν στην Κρήτη και στη Θεσσαλία προς τιμή του θεού Ποσειδώνα.
Στις Μυκήνες, η φημισμένη «Πύλη των λεόντων» του τέλους του 13ου αιώνα π.Χ αποτελεί ένδειξη της ισχύς και εξουσίας των Μυκηνών. Είναι η είσοδος της μυκηναϊκής ακρόπολης, η οποία φέρει το αρχαιότερο δείγμα μνημειακής γλυπτικής στην Ευρώπη, στο τρίγωνο πάνω από το υπέρθυρο.
Δε θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε, βέβαια, τον αθηναϊκό Παρθενώνα, του οποίου τις ανάγλυφες μετώπες, αετώματα και ζωφόρο διακοσμούν πομπές αλόγων-σύμβολα της δύναμης της Αθήνας και των θεών, αλλά και βόδια.
Στην Πέλλα, πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου από τις αρχές του 4ου αι. π.Χ., βρέθηκε το σημαντικότερο σύνολο ψηφιδωτών του μακεδονικού χώρου. Το δάπεδο των επίσημων δωματίων της "Οικία Αρπαγής της Ελένης" και της "Οικίας του Διονύσου" κοσμούν ψηφιδωτά γεωμετρικά, αλλά και με θέματα εικονιστικά, όπως το κυνήγι των ζώων.
Η αρχαία ελληνική τέχνη είναι, επίσης, κατάμεστη από γλυπτά, έργα ζωγραφικής και ψηφιδωτά μυθικών και θεϊκών πλασμάτων, όπως ο τραγοπόδαρος Πάνας, ο μινώταυρος, ο Κένταυρος, ο πήγασος, η μέδουσα κα.
Στα σύμβολα της ελληνικής λαϊκής τέχνης συγκαταλέγεται και η αρχέτυπη έννοια και εικόνα του φιδιού. Πολλοί είναι οι συμβολισμοί, που η θρησκειολογία, η εθνολογία και η ψυχανάλυση έχουν αποδώσει σʼ αυτό το ψυχρό, μονοκόμματο κι ευκίνητο πλάσμα, που σέρνεται, συσπειρώνεται και απλώνεται, εξαφανίζεται και επανεμφανίζεται, αθόρυβο και επικίνδυνο, προαιώνιος εχθρός του ανθρώπου. Ο πιο σπουδαίος αρχαιοελληνικός συμβολισμός του φιδιού, που επέζησε και στις νεοελληνικές παραδόσεις, προέρχεται από τη σύνδεσή του με τη λατρεία του Δία, ο οποίος, με τα επίθετα Έρκειος, Κτήσιος και Μειλίχιος, λατρευόταν σʼ ολόκληρη την Ελλάδα, ως Ζεύς-Πατήρ, προστάτης του σπιτιού, και εικονιζόταν με τη μορφή του φιδιού σε διάφορα μνημεία, κυρίως σε βωμούς της σπιτικής λατρείας. Το αγαλματίδιο της μινωικής θεότητας των φιδιών, αλλά και το γλυπτό σύμπλεγμα του Λαοκόωντα με τα απιδιά του- προσώπου της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας- αποδεικνύουν την ισχύ αυτού του ζώου, συμβολική και πραγματική.
Στα βυζαντινά χρόνια και με την ανάπτυξη της βυζαντινής αγιογραφίας, τα ζώα, μέρος παραβολών και εικόνων παίζουν σημαντικό ρόλο, αφού έχουν αλληγορική σημασία. Το ολόλευκο περιστέρι συμβολίζει την αγνότητα και καθαρότητα, τα πρόβατα συμβολίζουν τους ανθρώπους, το ποίμνιο του Θεού, ο ιχθύς συμβολίζει τον ίδιο τον Ιησού, αφού για τους χριστιανούς ιχθύς σημαίνει Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ.
Το 15ο αιώνα , κατά την πρώιμη Αναγέννηση, έχουμε την είσοδο στη ζωγραφική τεράτων, κυρίως στην Αναγέννηση των βόριων χωρών, με σημαντικό παράδειγμα τον Ολλανδό ζωγράφο Ιερώνυμο Μπος. Στο εξωπραγματικό περιβάλλον του «Κήπου των Απολαύσεων»κατοικούν δράκοι, ψάρια, γιγάντια πουλιά, άκακα τέρατα και ζώα που προαναγγέλλουν τα τέρατα του Σουρεαλισμού του 20ού αιώνα. Τον ίδιο αιώνα ο γλύπτης Ντονατέλλο στην Πάντοβα φιλοτεχνεί το έφιππο άγαλμα του στρατηγού Γκαταμελάτα. Ο Ντονατέλλο εμπνεύστηκε από το άγαλμα του Μάρκου Αυρηλίου (που βρισκόταν στο Καπιτώλιο στη Ρώ?η) και μετέφερε στο έργο του πολλά κλασικά στοιχεία. Το πρότυπο του έφιππου ήρωα θα χρησιμοποιηθεί στο εξής πολλές φορές στην τέχνη.
Στις αρχές της Αναγέννησης τοποθετείται και ο πίνακας του Γιαν Βαν Άυκ «Οι αρραβώνες των Αρνολφίνι» όπου το μικρό μαλλιαρό σκυλάκι δε συμβολίζει, δεν επιδεικνύει ισχύ. Είναι απλά ένα κατοικίδιο, δηλώνει τη σχέση ανθρώπων και ζώων.
Στην πληθωρική τέχνη του Μπαρόκ, το 17ο κυρίως αιώνα, τα θέματα της ζωγραφικής πολλαπλασιάζονται κι έτσι έχουμε πολλές ρωπογραφίες, σκηνές δηλαδή από την καθημερινή ζωή. Σε αρκετές από αυτές εμφανίζονται μικρά κατοικίδια ζώα που συντροφεύουν τους ανθρώπους όπως η «Πρωινή τουαλέτα» του Ολλανδού Γιαν Στην. Την ίδια εποχή της Αντιμεταρρύθμισης δε θα μπορούσαν να απουσιάζουν πίνακες με έφιππους ευγενείς και βασιλιάδες και σκηνές από το κυνήγι τους προς ένδειξη του κύρους τους και αίγλης της βασιλικής εξουσίας, όπως οι πίνακες του Ισπανού Ντιέγκο δε Βελάσκεθ, ζωγράφου της ισπανικής αυλής του Φίλιππου Δ΄ ή του Φλαμανδού Άντονυ Βαν Ντάικ που, ως διορισμένος ζωγράφος στην αυλή του Καρόλου Α? της Αγγλίας, τον απεικόνισε πολλές φορές. Σε μια από αυτές τις προσωπογραφίες ο Κάρολος εικονίζεται έφιππος κάτω από μια θριαμβευτική αψίδα θυμίζοντας το γνωστό έφιππο άγαλμα του Μάρκου Αυρήλιου.
Προχωρώντας στο 18ο αιώνα, το Ροκοκό ακολουθεί το Μπαρόκ και γνωστοί καλλιτέχνες ζωγραφίζουν έργα με παρουσία ζώων. Ο Γάλλος Ζαν Ονορέ Φραγκονάρ φιλοτεχνεί το «Ιταλικό Εστιατόριο», όπου είναι φανερή η σχέση ανθρώπων και ζώων. Στο ίδιο κίνημα ανήκει κι ο Άγγλος Σερ Τζόσουα Ρεύνολντς. Στον πίνακά του «Η μις Μπόουλς με το σκύλο της» απεικονίζεται με μαεστρία η συγκινητική αγάπη της μικρής για το ζωάκι της.
Από την εποχή του κλασικισμού ξεχωρίζει ο Ελβετός Agasse Jaques Laurent που πέρασε την παιδική του ηλικία σ' ένα κτήμα, στο Crevin, όπου και λάτρεψε την εξοχή και φυσικά τα ζώα, τα οποία ζωγράφισε κατά κόρον. Δεκαεννέα ετών πήγε στο Παρίσι και γράφτηκε στο ατελιέ του Νταβίντ, για να λάβει μαθήματα ζωγραφικής. Παράλληλα παρακολούθησε μαθήματα κτηνιατρικής, μελέτησε ανατομία και χειρουργική των ζώων κι αυτό τον βοήθησε ή τον έστρεψε στο να αντλήσει τα θέματα του κυρίως από τα ζώα κ με τόσο μεγάλη επιτυχία.
Στα τέλη του 18ου αιώνα ο εκρηκτικός Ρομαντισμός παίρνει τη θέση του νεοκλασικισμού με ζωγράφους όπως ο Γάλλος Τεοντόρ Ζερικώ («Ιπποδρομίες στο Έπσομ») και ο Ισπανός Φρανσίσκο Ντε Γκόγια που σε σειρά χαρακτικών, αλλά και ζωγραφικούς πίνακες, όπως η «Ταυρομαχία» εκφράζει την ανθρώπινη κυριαρχία πάνω στη φύση. Ο άνθρωπος έχει πια κατορθώσει να υποτάξει και τα πιο άγρια ζώα, όπως οι ταύροι. Η υποταγή αυτή όμως είναι ταυτόχρονα ένα σκληρότατο βασανιστήριο για τα ζώα αυτά, που επαναστατούν και μπορεί να προκαλέσουν το θάνατο του ταυρομάχου. Κατά τον ίδιο τρόπο όπως τα ανυπότακτα συναισθήματα στην ψυχή του ανθρώπου, που από τη φύση του εξερευνά και δεν εφησυχάζει, επαναστατούν, έτσι ακριβώς και τα ζώα στους πίνακες του Γκόγια έχουν χαρακτήρα συμβολικό.
Με το 19ο αιώνα εμφανίζεται ο Ιμπρεσιονισμός, που θα επηρεάσει αποφασιστικά όλη τη μοντέρνα τέχνη. Οι πολεμικές σκηνές όπου τα ζώα μάχονται ή κυνηγούν δίνουν πια τη θέση τους σε φυσικές σκηνές, όπου τα κατοικίδια συμπληρώνουν μια εικόνα θαλπωρής και ευτυχίας. Τέτοιο παράδειγμα είναι ο πίνακας του Ωγκύστ Ρενουάρ «Κορίτσι και γάτα» και ο ριζοσπαστικός πίνακας του Μανέ «Ολυμπία». Ο Ρενουάρ ήταν ένας από τους πολλούς ζωγράφους που λάτρευαν τις γάτες και στον εν λόγω πίνακα τη γάτα σχεδόν την ακούς να χουρχουρίζει από ευτυχία. Τα χέρια του κοριτσιού με το απαλό και προστατευτικό άγγιγμά τους, το βλέμμα του, το πρόσωπό του, όλα αποπνέουν τρυφερότητα και αγάπη. Στο έργο του Μανέ στα πόδια της Ολυμπίας βρίσκουμε ένα μαύρο γάτο. Το ζώο, πρωταγωνιστής πολλών συνθέσεων του Μποντλέρ, συμβολίζει συχνά το διφορούμενο και την ανησυχία που μερικές φορές συσχετίζεται με καταστάσεις καλυμμένα ερωτικές. Αυτό το μαύρο αιλουροειδές, εντυπωσίασε τόσο βαθιά τη φαντασία του κοινού, που επί χρόνια ο Μανέ θα παραμείνει ο «ζωγράφος των γατών».
Την ίδια εποχή ο Πωλ Γκωγκέν, στην Ταϊτή, με την «πρωτόγονη» τέχνη του εκφράζει τα εσωτερικά του οράματα, αλλά και δίνει τις βάσεις για την μοντέρνα τέχνη με τον κόκκινο σκύλο στον πίνακα «Arearea» λίγο νωρίτερα. «Χαχα, κοιτάξτε, ένας κόκκινος σκύλος.......Μα δεν είναι πολύ αστείο?..... Για φαντάσου, ένας κόκκινος σκύλος....» Ήταν αδιανόητο έστω το να σκεφτεί κάποιος να ζωγραφίσει έναν κόκκινο σκύλο. Ο σκύλος δε θα μπορούσε να είναι κόκκινος, δε γινόταν να είναι κόκκινος!
Δε θα πρέπει να παραλείψουμε τον Ολλανδό Βίνσεντ Βαν Γκογκ που με πίνακες με μαύρα κοράκια εκφράζει τον μπερδεμένο ψυχισμό του. Ο Έντγκαρ Ντεγκά, ακόμα, δημιουργεί από μπρούτζο γλυπτά άλογα που σφύζουν από ζωή. Επίσης, με την ανάπτυξη της φωτογραφίας, ο Βρετανός φωτογράφος Μάιμπριτζ θα μελετήσει τα άλογα σε κίνηση και θα αλλάξει τις μέχρι τότε αντιλήψεις για την κίνηση, βάζοντας έτσι τις βάσεις για τον κινηματογράφο.
Στα τέλη του 19ου αιώνα ο αυτοδίδακτος ναίφ ζωγράφος Ανρί Ρουσώ θα ζωγραφίσει ζούγκλες με άγρια ζώα, παρόλο που εκείνος δεν έχει πάει ποτέ σε ζούγκλα. Λέγεται πως πήρε την έμπνευσή του από εικονογραφημένα βιβλία και βοτανικούς κήπους στο Παρίσι. Κέρδισε, πάντως, με τα έργα του αυτά, επάξια, το θαυμασμό του Πικάσο.
Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα πολλοί καλλιτέχνες διαφορετικών κινημάτων θα ζωγραφίσουν ζώα, αποδεσμευμένοι πια από οποιεσδήποτε πιέσεις ως προς το θέμα, το χρώμα, τις κριτικές. Ο Ισπανός πρωταγωνιστής της μοντέρνας τέχνης Πάμπλο Πικάσο φιλοτέχνησε την πασίγνωστη «Guernica» όπου ταύροι κάνουν την εμφάνιση τους και προδίδουν την ένταση, αγωνία και σπαραγμό που προκάλεσε ο βομβαρδισμός της ομώνυμης πόλης από τους Γερμανούς με διαταγή του Φράνκο. Έργο του ίδιου είναι και το «Παιδί και περιστέρι», μνημείο της μοναξιάς και της απογοήτευσης. Στα πάμπολλα έργα του Πικάσο βρίσκουμε και σχέδια με κάρβουνο όπως το «Κοράκι», του 1938 και μονοκονδυλιές που σχηματίζουν ζώα.
Από τους πιο γνωστούς ζωγράφους ζώων του γερμανικού εξπρεσιονισμού είναι ο Φράντς Μάρκ, που ζωγράφισε ζώα ρεαλιστικά αλλά και αφαιρετικά.
Στα πλαίσια του κυβισμού, αλλά και φουτουρισμού, ο Ράυμον Ντυσάν Βιγιόν φιλοτεχνεί το γλυπτό «Άλογο» στο οποίο η ζωτική ενέργεια του ζώου αποδίδεται με σχεδόν μηχανικές φόρμες κι εντυπωσιάζει με την τολμηρή του αφαίρεση .
Ο πίνακας ?Άλογα στην ακρογιαλιά? του Τζόρτζιο ντε Κίρικο και μας δίνει με σκηνογραφικό ρεαλισμό τον ανήσυχο εσωτερικό κόσμο του ζωγράφου. Τα τρομαγμένα άλογα, που καλπάζουν μπροστά στην ταραγμένη θάλασσα, δίνουν μια εικόνα επιβλητική, ενώ παράλληλα εκφράζουν την αγωνία του ανθρώπου μπροστά στα αναπάντητα υπαρξιακά ερωτήματα.
Τη μεταφυσική ζωγραφική του Τζόρτζιο ντε Κίρικο ακολουθεί ο Σουρεαλισμός ή Υπερρεαλισμός που βασίζεται στην παντοδυναμία του ονείρου και το ασυνείδητο, επηρεασμένος από τις θεωρίες του Φρόυντ. Τα ζώα πρωταγωνιστούν σε πίνακες όπως «Ελέφαντας» του Μαρξ Έρνστ και «Οι πειρασμοί του Αγ. Αντωνίου», «Όνειρο προκαλούμενο από το πέταγμα μιας μέλισσας γύρω από ένα ρόδι» του Σαλαβντόρ Νταλί καθώς και σε άλλα, παρόμοια έργα εσωτερικής αναζήτησης.
Ο Ιταλός γλύπτης Manino Manini, της μεταπολεμικής εποχής έγινε διάσημος για τις άπειρες παραλλαγές του ενός μόνο μοτίβου που αποτυπώθηκε στη μνήμη του τον καιρό του πολέμου: τις μορφές των κοντών και γεροδεμένων Ιταλών χωρικών που έφευγαν στους βομβαρδισμούς από τα χωριά τους πάνω σε άλογα.
Ακόμα ο Αμερικανός Τζάκσον Πόλοκ, βασικός εκπρόσωπος του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, της χειρονομιακής ζωγραφικής, ζωγράφισε τη «Λύκαινα» με έντονες παχιές γραμμές. Έχει προσθέσει και γύψο στις χρωστικές ουσίες για να ενισχύσει την αναγλυφικότητα και την πλαστικότητα των μορφών οι οποίες προβάλλουν μέσα από ένα συνονθύλευμα χρωμάτων και γραμμών. Η τάση του Πόλοκ να συσκοτίζει παρά να φωτίζει το εικονογραφικό περιεχόμενο είναι έντονη, αφού ο Πόλοκ αδιαφορούσε για το θέμα αλλά τον ενδιέφερε κυρίως η σύνθεση του έργου.
Βλέπουμε λοιπόν πως τα ζώα έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην ιστορία της τέχνης, σαν σύμβολα, αγαπημένα θέματα καλλιτεχνών, μέρη του κυνηγιού , κατοικίδια. Η συμβολή τους όμως στην τέχνη, δε σταματά στον 20ο αιώνα, αφού και οι σύγχρονοι καλλιτέχνες συμπεριλαμβάνουν ζώα στα έργα τους, ζωγραφικά, ψηφιδωτά, γλυπτά, γκράφιτι, τατουάζ?
Τα ζώα εισέβαλαν στην τέχνη και θα παραμείνουν.
Βιβλιογραφία
- Ιστορία της Τέχνης, Hugh Honour / John Fleming, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ
- Το χρονικό της Τέχνης, Ε.Η.Gombrich, ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ
- ArtBook, Μανέ/Γκωγκέν/ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΗΜΕΡΗΣΙΑ
- Νταλί/ Ντόουν Αίντς/ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ
- Μπαρόκ και Ροκοκό/Ζερμαίν Μπασέν/ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ
- Αρχαία Ελληνική Τέχνη, Τζων Μπόρντμαν/ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΥΠΟΔΟΜΗ
Ιστοσελίδες
- ιστοσελίδα της wikipedia
- ιστοσελίδα της περιβαλλοντικής ομάδας του 30ού Λυκείου Αθηνών ? άρθρο της Δήμητρας Αδάμη
- ιστοσελίδα της «μακεδονικής κληρονομιάς»- ελληνική Μακεδονία-πολιτισμός
- http://www.politikokafeneio.com
- http://www.artcyclopedia.com/subjects/Animals.htm
- http://users.thess.sch.gr/ipap/index.htm ( ιστοχώρος «ελληνικός πολιτισμός»)
- http://arcturos.wordpress.com