Οι ρίζες του ελληνικού αθλητισμού βρίσκονται, μάλλον, στην εποχή του Χαλκού, περίπου κατά τη δεύτερη χιλιετία π.Χ. όπου στο Αιγαίο άνθισαν δύο πολιτισμοί, ο Μινωικός από την Κρήτη και ο Μυκηναϊκός από την Πελοπόννησο. Ο Μινωικός πολιτισμός φαίνεται να ξεκινά από την πρώιμη εποχή του χαλκού με την προ-ανακτορική περίοδο(3000-2000 π.Χ.), όπου αναπτύχθηκε ένα χαρακτηριστικό πολιτιστικό ιδίωμα γνωστό ως Μινωικό ? από το μυθικό βασιλιά της Κνωσού Μίνωα.

Ο μινωικός πολιτισμός παρέχει αρκετές εικονογραφικές πληροφορίες για την αθλητική δραστηριότητα στην εποχή του Χαλκού (2η χιλ. π. Χ.). Πρόκειται για ανάγλυφες αναπαραστάσεις σε λίθινα αγγεία, για τοιχογραφίες, για εγχάρακτες σκηνές σε σφραγιδόλιθους κ.α.

Αντίγραφο συμπληρωμένης ανάγλυφης τοιχογραφίας ταύρου που τοποθετήθηκε από τον Έβανς στον «Προμαχώνα» της δυτικής πλευράς της Κνωσού                                              ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Μπαλούτογλου Νάνσυ

Σκίτσο από τον ίδιο τον ανασκαφέα της Κνωσού, Σερ Αρθουρ Εβανς, με πιθανές κινήσεις των αλτών κατά τη διάρκεια του αγωνίσματος με τον ταύρο.

Τα ταυροκαθάψιαήταν ένα περίπλοκο ακροβατικό αγώνισμα-παιχνίδι νέων αγοριών και κοριτσιών, κατά το οποίο εκτελούσαν θεαματικά άλματα στη ράχη ταύρων που έτρεχαν(πιάσιμο από τα κέρατα του ταύρου, διπλή τούμπα πάνω από το σώμα του και πήδημα από την άλλη πλευρά) και καμιά φορά γινόταν επικίνδυνο.

Αν και τα παιχνίδια με ταύρους είναι γνωστά και από άλλους προϊστορικούς πολιτισμούς της Αιγύπτου και της Ανατολής, στη μινωική Κρήτη έφτασαν σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο δεξιοτεχνίας. Ως βάση για την εξέλιξη των ταυροκαθάψιων θεωρείται το κυβίστημα, που αποτελεί μία μορφή ακροβασίας και κατάγεται από την Αίγυπτο. Οι κυβιστήρες ήταν νέοι που εκτελούσαν με εξαιρετική ευλυγισία θεαματικά γυμνάσματα.

Τα ταυροκαθάψια είτε είχαν ως σκοπό κάποια ιερουργική-μυητική διαδικασία είτε ήταν μία δραστηριότητα στο πλαίσιο θρησκευτικών εκδηλώσεων με σκοπό το θέαμα. Οι πρωταγωνιστές αυτής της δραστηριότητας αποτελούνταν από ένα ταύρο και από τον ή τους ταυροκαθάπτες, όπως ονομάζονταν οι συμμετέχοντες. Ήταν η γιορτή με την οποία οι μινωίτες ευχαριστούσαν τη μάνα Γη και η αναμέτρηση των παιδιών με τον ταύρο τα ετοίμαζε να γίνουν γενναία. Ο σκοπός της ήταν να αναδείξει την τόλμη, τη ρώμη και την ευλυγισία των αθλητών.

Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να ταυτιστεί ή να παραλληλιστεί αυτό το πολύ αγαπητό στους Μινωίτες αγώνισμα, με τις σημερινές ταυρομαχίες όπου σκοπός είναι να δαμαστεί και να σκοτωθεί ο ταύρος. Ο ταύρος ήταν ιερός γι΄ αυτούς, πράγμα που τονίζει και το θρησκευτικό χαρακτήρα του αγωνίσματος.

Αγώνες ταυροκαθάψιων τελούνταν στη Θεσσαλία, στην Κρήτη, στην Τίρυνθα, στο Άργος, και σε διάφορες άλλες ελληνικές πόλεις. Έχουν βρεθεί αρκετές παραστάσεις και στην Κρήτη (τοιχογραφίες, αγαλματίδιο, σφραγίδες) αλλά και σε άλλα μέρη της Ελλάδας (Πύλος, Τίρυνθα) και στη Μικρά Ασία (Σμύρνη) και υπάρχει επίσης πληθώρα σκιτσογραφιών του παιχνιδιού αυτού, με προεξέχοντα εκείνα του Άρθουρ Έβανς. Το παιχνίδι με τον ταύρο είναι γνωστό και σε άλλους προϊστορικούς πολιτισμούς της Ανατολής και της Αιγύπτου, όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα. Δε φαίνεται να έφτασαν, όμως, ποτέ, στην τελειότητα και τη δεξιοτεχνία των μινωικών ταυροκαθάψιων.

1.σφραγιδικό δαχτυλίδι από τις γειτονικές στην Κνωσό Αρχάνες με παράσταση ταυροκαθάψιων. 2.συμπληρωμένη τοιχογραφία ταυροκαθάψιων από την Τίρυνθα.

Οι ταυροκαθάπτες, όπως απεικονίζονται στις διάφορες παραστάσεις φέροντας πλούσια ενδυμασία, περίτεχνη κόμμωση και κοσμήματα, φαίνεται ότι μάλλον ανήκαν στις τάξεις των ευγενών και οι ταύροι που χρησιμοποιούνταν στη δραστηριότητα προέρχονταν από τις καλύτερες ράτσες.

Η λέξη "ταυροκαθάψια" προέρχεται από το ουσιαστικό "ταύρος" και το ρήμα "άπτομαι"(αγγίζω), δηλαδή: ταυροκαθάψια = το άγγιγμα του ταύρου

Τα κέρατα του ταύρου από τα ανάκτορα της Κνωσού

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Μπαλούτογλου Νάνσυ

Η παράσταση του ταύρου με τους ταυροκαθάπτες, φαίνεται να έχει για την Κνωσό εμβληματικό χαρακτήρα. Οι Μινωίτες επέλεξαν να καθιερώσουν ως σύμβολο τους τον ταύρο, την ταυροκεφαλή, τα κέρατα του ταύρου, ακριβώς επειδή ο ταύρος για αυτούς ήταν ένα ιερό ζώο. Η κεφαλή του ταύρου ήταν το σύμβολο της ισχύος του Μινωικού Πολιτισμού.

Αναλύοντας ετυμολογικά και εννοιολογικά τη λέξη ταύρος- που παραμένει η ίδια από αρχαιότατους χρόνους- καθώς και τα μέρη της, μπορούμε να οδηγηθούμε επαγωγικά σε συμπεράσματα για την προέλευση και τη σημασία αυτής της λέξης. Η λέξη συντίθεται από το ταυ, το ρ, και το ος (ταυ-ρ-ος).

-ταυ(Τ) = είναι το δέκατο ένατο γράμμα του ιωνικού αλφάβητου και προέρχεται από το φοινικικό tau , στα εβραϊκά σημαίνει το σήμα ή το σημείο και παραπέμπει στο ελληνικό γράμμα με σχήμα Τ. Το Τ το συναντάμε και στην αρχαία Κρήτη.

-ρ = είναι το δέκατον έβδομον γράμμα του ελληνικού αλφάβητου το οποίο προέρχεται από το εικοστό γράμμα του φοινικικού αλφάβητου ρες(resch) δηλώνοντας την κεφαλή.

-ος = είναι αναφορική αντωνυμία που σημαίνει ο οποίος, αυτός που.
Συνεπώς: ταυ-ρ-ος = αυτός που η κεφαλή του έχει σχήμα Ταυ.

Τα περισσότερα από τα αγαλματίδια που απεικονίζουν γυναίκες(πιθανόν ιέρειες) βρίσκονται σε μία τέτοια στάση που τα χέρια τους δημιουργούν ή υπονοούν το σχήμα των κεράτων του ταύρου.

1.Σπονδικό αγγείο σε σχήμα κεφαλής ταύρου που βρέθηκε στην Κνωσό κατά την Νεοανακτορική περίοδο. Η κεφαλή του ταύρου ήταν το σύμβολο της ισχύος του Μινωικού Πολιτισμού. 2.Πήλινα ειδώλια που απεικονίζουν μινωικές θεές με υψωμένα χέρια (1200 π. Χ.)

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: Μπαλούτογλου Νάνσυ (Μουσείο Ηρακλείου)

Η ιερότητα του ζώου δικαιολογείται με το ότι σχετίζεται και ταυτίζεται με το Δία. Σύμφωνα με τη μυθολογία ο Δίας μεταμορφώθηκε σε λευκό ταύρο για να απαγάγει την Ευρώπη(ταυροπάρθενος), κόρη του Αγήνορα, και να τη μεταφέρει στην Κρήτη. Εκεί την παντρεύτηκε και από το γάμο τους γεννήθηκαν τρεις γιοι: ο Μίνωας που έγινε βασιλιάς της Κνωσού, ο Ραδάμανθυς που κυριάρχησε στη Φαιστό και ο Σαρπηδών. Επίσης, ταύρος αναδύθηκε από τη θάλασσα και στάλθηκε από τον Ποσειδώνα στο Μίνωα, μετά από επίκλησή του, ώστε αυτός να το θυσιάσει ως αντάλλαγμα για το θρόνο της Κρήτης που τον διεκδικούσε και ο αδερφός του Σαρπηδώνας. Ο Μίνωας τελικά έγινε βασιλιάς της Κρήτης, αλλά γοητευμένος από την ομορφιά του ταύρου δεν εκπλήρωσε το τάμα του και δεν το θυσίασε με αποτέλεσμα να προκαλέσει την οργή του Ποσειδώνα, ο οποίος έκανε την Πασιφάη ? κόρη του Ήλιου και της Περσηίδας και γυναίκα του Μίνωα, να ερωτευτεί τον ταύρο. Η Πασιφάη με τη βοήθεια του Δαίδαλου-ο οποίος κατασκεύασε ομοίωμα αγελάδας, μέσα στο οποίο μπήκε η Πασιφάη- ήρθε σε ερωτική επαφή με τον ταύρο και από αυτή τη συνεύρεση γεννήθηκε ο Μινώταυρος.

Η Τοιχογραφία της Κνωσού

Η τοιχογραφία των ταυροκαθαψίων βρέθηκε σε τοίχο της ανατολικής πλευράς του ανακτόρου της Κνωσού, στην αυλή του Λίθινου Στομίου. Η πρωτότυπη βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου ενώ αντίγραφο κοσμεί, μαζί με άλλα, εκθεσιακή αίθουσα στο ανάκτορο της Κνωσού. Τα κομμάτια που φαίνονται στην εικόνα πιο έντονα είναι αυθεντικά ενώ τα υπόλοιπα τμήματα χρωματίστηκαν, για να έχουμε μια ολοκληρωμένη ιδέα της τοιχογραφίας. Είναι ζωγραφική σε γυψοκονία και το ύψος της εικόνας μετά την αποκατάσταση φθάνει τα 78,2 εκ. Περιβάλλεται από απεικονίσεις λίθων και αφηρημένα γραμμικά διακοσμητικά μοτίβα. Το χρώμα που χρησιμοποιείται για την απόδοσή όλου του έργου είναι το ρόδινο που παράγεται από κόκκινη ώχρα και ασβέστη και το καστανό, δηλαδή κίτρινη ώχρα με κάρβουνο. Όπως και σε όλα τα δείγματα της μινωικής τέχνης οι άνδρες παρουσιάζονται κόκκινοι «ηλιοκαμένοι» και οι γυναικείες μορφές είναι πάντα λευκές. Ο ταύρος είναι φανερό από την απεικόνισή του ότι τρέχει και ο καυλός του είναι σε στύση, όπως και σε όλες άλλωστε τις ανάλογες απεικονίσεις, ακόμη και στο πιο μικρό χαρακτικό. Είναι μια παρατήρηρη, που ασφαλώς και πρέπει να έχει τη σημασία της, μια και οι τεχνίτες της Κνωσού, είτε είναι ζωφράφοι, είτε είναι χαράκτες δεν παραλείπουν να την τονίσουν αυτή τη λεπτομέρεια, ακόμη και σ΄ ένα πολύ μικρό σφράγισμα, που απαιτεί μεγεθυντικό φακό για να το παρατηρήσεις. Το χρώμα του φόντου είναι γαλάζιο, μάλλον αιγυπτιακό γαλάζιο, και υποδεικνύει ύστερες επιδράσεις. Το έργο στο σύνολό του είναι δισδιάστατο, εκτός από τις έντονες γραμμές στο στήθος, τις κνήμες και τους μηρούς των γυναικών, που προδίδουν την προσπάθεια του καλλιτέχνη να αποδώσει τον όγκο και το βάθος, στοιχείο σπάνιο για τη συγκεκριμένη περίοδο.

Ο ταύρος μοιάζει να αιωρείται, ως αποτέλεσμα της επιθυμίας του καλλιτέχνη να αποδώσει την ορμητική, επιθετική κίνηση του ζώου και είναι ένα απεικονιστικό λάθος που συνεχίστηκε μέχρι και την ανακάλυψη της φωτογραφίας, οπότε ο Βρετανός φωτογράφος Μάυμπριτζ θα μελετήσει τα άλογα σε κίνηση και θα αλλάξει τις μέχρι τότε αντιλήψεις για την κίνηση.

Τμήματα από την τοιχογραφία των ταυροκαθάψιων και του έργου«Ιπποδρομίες στο Έπσομ»(1821) του Τεοντόρ Ζερικώ. Η στάση του ταύρου που τρέχει απεικονίζεται με τον ίδιο τρόπο 3.500 περίπου χρόνια μετά.

Η παράσταση των ταυροκαθάψιων πιστεύεται ότι ερμηνεύει και το μύθο του Μινώταυρου, που προϋπήρξε κατά πολύ των ανασκαφών της Κνωσού. Σύμφωνα με αυτόν κάθε εννέα χρόνια επτά νέοι κι επτά νέες στέλνονταν στην Κρήτη από την Αθήνα για να θυσιάζονται στο Μινώταυρο, κατά τις προσταγές του βασιλιάς της Κνωσού Μίνωα. Θεωρείται, λοιπόν, πως οι νέοι και οι νέες που χάνονταν κατά το μύθο από το Μινώταυρο ήταν τα παιδιά από την Αθήνα που λάμβαναν μέρος και έχαναν τη ζωή τους στα επικίνδυνα ταυροκαθάψια. Ο λαβύρινθος στον οποίο ζούσε ο Μινώταυρος δεν είναι τίποτε άλλο από την ίδια την Κνωσό. Η λέξη λαβύρινθος, άλλωστε, προέρχεται από τη λυδική λέξη λάβρυς που σημαίνει το διπλό πέλεκυ, εμβληματικό σύμβολο της μινωικής Κρήτης χαραγμένο παντού, σε τοίχους και πεσσούς του ανακτόρου. Ο θάνατος του Μινώταυρου από το Θησέα εξηγείται με την κυριαρχία των δωρικών φυλών στην Κρήτη, οπότε και ο μινωικός πολιτισμός παρακμάζει και μαζί του και τα ταυροκαθάψια. Οι Αθηναίοι δε στέλνουν πια τα παιδιά τους στην Κρήτη?

Ο θησέας σκοτώνει το Μινώταυρο

Με παρόμοιο σκεπτικό τα ταυροκαθάψια μπορούν να ανταποκριθούν στους αβάσταχτους φόρους που η Αθήνα και οι υπόλοιπες πόλεις πλήρωναν στους Κρήτες με τη φοβερή ναυτική δύναμη για τη διασφάλιση των υδάτων του Αιγαίου. Αυτοί διακόπηκαν με την καταστροφή του μινωικού στόλου από την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης και τη μυκηναϊκή εισβολή εν συνεχεία.

Η τοιχογραφία είναι αμφιλεγόμενη σε πολλά σημεία:

Πολλές συζητήσεις έχουν γίνει για το κατά πόσο είναι εφικτή η κινητική ακολουθία της δραστηριότητας μεταξύ ταύρου και ταυροκαθάπτη. Κάποιοι μελετητές θεωρούν τη στάση του ταυροκαθάπτη προϊόν καλλιτεχνικής έμπνευσης, αφού ακριβώς η ίδια παρουσιάζεται σε πολλές απεικονίσεις εντός και εκτός ελλαδικού χώρου. Από την άλλη, η σύμπτωση αυτής της πόζας στα διάφορα ευρήματα είναι που την καθιστά και αληθινή.

Σε καλλιτεχνική διάθεση αποδίδουν, επίσης, ορισμένοι ερευνητές το δυσανάλογο με τους ταυροκαθάπτες, όπως φαίνεται και στην τοιχογραφία, μέγεθος του ταύρου. Ο ταύρος μοιάζει υπερμεγέθης. Το μέγεθος αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί λαμβάνοντας υπόψη ότι ο ταύρος αποτελούσε, όπως προαναφέρθηκε, ιερό ζώο για τους μινωίτες. Η σημασία που είχε για αυτούς το ζώο και το δέος που τους προκαλούσε, αντικατοπτρίζεται περίφημα στην τοιχογραφία, όπου το ζώο σχεδιάζεται αναλογικά πολύ μεγαλύτερο από την ανθρώπινη φιγούρα. Άλλωστε, είναι φαινόμενο που συναντάται συχνά στην ιστορία της τέχνης, ό,τι έχει ύψιστη σημασία να απεικονίζεται μεγαλύτερο. Παρόλα αυτά, υπάρχουν και αυτοί που θεωρούν ότι ο ταύρος απεικονίζεται στο πραγματικό του μέγεθος, βασισμένοι σε λείψανα γιγαντιαίων ταύρων που έχουν βρεθεί στη Φαιστό και την Αγία Τριάδα της Κρήτης.

Ακόμα, έχουν γίνει πολλές συζητήσεις και έχουν γραφτεί πολλά σχετικά με αυτή καθ? αυτή την νωπογραφία και την απεικόνιση που παρουσιάζει. Χωρίς να αμφισβητείται η γνησιότητά της, εν τούτοις έχει αμφισβητηθεί η δομή της απεικόνισης κατά την ανασύστασή της από τα κομμάτια που βρέθηκαν διάσπαρτα και συνδέθηκαν για να δώσουν την τελική μορφή της νωπογραφίας.

Η τοιχογραφία των ταυροκαθαψίων της Κνωσού με τα κομμάτια πριν συνδεθούν όπου φαίνονται καθαρά τα κομμάτια που λείπουν στο άσπρο φόντο.

Τέλος, σε όσους αμφισβητούν την αλήθεια των ταυροκαθάψιων διότι θεωρούν αδύνατη λόγω επικινδυνότητας αυτή τη δραστηριότητα, την εκτέλεση τέτοιων αλμάτων, την απάντηση δίνουν σύγχρονες παρόμοιες πρακτικές αλμάτων με ταύρους όπως αυτή με το όνομα Course Landaise της πόλης Mont de Marsan στη Gascogne της Ν. Γαλλίας και αυτή στην Ισπανία όπου οι Recortadores παίζουν με τον ταύρο, προσπαθώντας να τον αποφύγουν και να πηδήξουν από πάνω του.

Άλμα Ισπανού Recortador και αθλητή σε Course Landaise, αντίστοιχα

Δύο είναι , πάντως, οι κυρίαρχες απόψεις ως προς το τι απεικονίζει η συγκεκριμένη τοιχογραφία. Η πρώτη θεωρεί ότι πρόκειται για δύο άτομα που το ένα εκτελεί στην πλάτη και το άλλο περιμένει να έρθει η σειρά του να εκτελέσει την άσκησή του ενώ ένα τρίτο άτομο, εν είδη βοηθού, περιμένει να πιάσει το άτομο που εκτελεί στην πλάτη του ταύρου.

Η δεύτερη και μάλλον πιο πιθανή, θεωρεί ότι πρόκειται για animation, δηλαδή για την εξέλιξη της κίνησης μιας και μόνο φιγούρας που σε πρώτη φάση αρπάζει το ζώο από τα κέρατα, σε δεύτερη πηδά με τα χέρια στην πλάτη του ζώου και σε τρίτη και τελευταία καταλήγει στο έδαφος με τα χέρια ψηλά. Στην περίπτωση αυτή, η ύπαρξη και αρσενικής και θηλυκής μορφής υποδηλώνει τη συμμετοχή στο αγώνισμα και αγοριών και κοριτσιών. Αυτό, άλλωστε, είναι λογικό γνωρίζοντας τη σημαντική θέση που κατείχε η γυναίκα στη μινωική κοινωνία, αφού είναι αυτή που φέρει τη ζωή, τη ζωή που τόσο αγαπούσαν οι Μινωίτες.

Συμπερασματικά, τα ταυροκαθάψια αποτελούν πιθανό πρόδρομο όλων των αθλημάτων, πηγή έμπνευσης καλλιτεχνών-που τα απεικόνισαν με διάφορους τρόπους, θρησκευτική τελετή. Είναι τρόπος ζωής και ύμνος στη ζωή.

Τα ταυροκαθάψια είναι πολιτισμός.

Ειδώλιο ταυροκαθάπτη από ελεφαντόδοντο, από την Κνωσό. Ο ταυροκαθάπτης αποδίδεται σε ελεύθερη, στιγμιαία κίνηση, ακριβώς την ώρα του άλματος πάνω από τον ταύρο. Σήμερα αποτελεί τμήμα της μόνιμης έκθεσης του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου.                    ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Μπαλούτογλου Νάνσυ

Πηγές άρθρου

• http://www.anistor.gr/greek/grback/ist2010_28_2nd_Anistoriton.pdf Ανιστόρητον, τομ. 8 (2010), αρ. 28 1 Ταυροκαθάψια: Η Κίνηση των σωμάτων.Μία πολύπλευρη προσέγγιση και μία ερμηνευτική κριτική των κινητικών χαρακτηριστικών των μορφών (2η δημ. διορθωμένη) Καμπιώτης Σπυρίδων, Δ.Δ.Επικ. Καθ., ΤΕΦΑΑ Παν/μιου Αθηνών
• Ιστοσελίδα του δημοσιογράφου Ζερβονικολάκη http://zervonikolakis.lastros.net/ όπου δημοσιεύεται παράρτημα του βιβλίου του «Ταυροκαθάψια Στο Παλάτι Της Κνωσού»
• Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού http://www.fhw.gr/olympics/ancient/gr/102a.html
• Ιστοσελίδα νομαρχιακής αυτοδιοίκησης Ηρακλείου www.nah.gr
• Ιστολόγιο φίλων Κρήτης «ΆνυδροςΤόπος» http://minorland.blogspot.com/2008/04/blog-post_22.html
• Ιστοσελίδα της wikipedia
• Πληροφορίες από την κυρία Μουδάτσου Ευαγγελία, διπλωματούχο ξεναγό, κατά τη διάρκεια ξενάγησης στην Κνωσό
• Κνωσός-ο μινωικός πολιτισμός/ Σοσσό Λογιαδου-Πλάτωνος/ I. MATHIOYLAKIS&CO