Αφορά σίγουρα το χώρο, αλλά και το χρόνο. Είναι κάτι παραπάνω από την αναφορά της πόλης, του δωματίου, της εποχής, της ώρας. Είναι οτιδήποτε περιβάλλει τους χαρακτήρες: από μικρά αντικείμενα μέχρι μυρωδιές, ήχους, ακόμα και ανάσες. Σε πολλές περιπτώσεις το σκηνικό δημιουργεί την ιστορία ή δίνει σημαντικά στοιχεία για τους ήρωες και την πορεία τους. Τι θα ήταν η «Παναγία των Παρισίων» του Βίκτωρ Ουγκώ χωρίς την ομώνυμη εκκλησία και το Παρίσι του Μεσαίωνα, το «Κατεδαφιζόμεθα» της Διδώς Σωτηρίου χωρίς την Αθήνα των ανεγέρσεων, «Τα χιόνια του Κιλιμάντζαρο» του Έρνεστ Χέμινγουεϊ αν διαδραματίζονταν στην έρημο ή η τριλογία της Μασσαλίας του Ζαν Κλωντ Ιζζό, χωρίς το λιμανάκι του βασικού ήρωα Φαμπιό Μοντάλ;

Πολλές φορές το σκηνικό σε συνδυασμό με το χαρακτήρα, δημιουργεί την ιστορία. Αυτό π.χ. συμβαίνει στις ιστορίες όπου εχθρός του ήρωα είναι η φύση ή όπου ο χώρος είναι από μόνος του σημαντικός και προκαλεί αντιδράσεις και γεγονότα (χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι το βιβλίο του Τζακ Λόντον, «Ο Ασπροδόντης» καθώς και του Τζωρτζ Όργουελ, «1984»). Στην πρώτη περίπτωση ο ομώνυμος ήρωας παλεύει κυριολεκτικά με τη φύση, ενώ στη δεύτερη ο ήρωας αντιδρά στο καταπιεστικό σκηνικό που του επιβάλλει ο «Μεγάλος Αδελφός». Είναι σημαντικό να αντιστοιχίσετε στο χωροχρόνο την αξία που του ανήκει. Μέσα από τη σωστή περιγραφή του σκηνικού μπορείτε να δώσετε την αντίστοιχη εικόνα ενός ήρωα του βιβλίου σας. Αντί να μιλήσετε γι' αυτόν μπορείτε να σκιαγραφήσετε το δωμάτιο ή το χώρο εργασίας του. Πιθανά θα καταφέρετε να δώσετε λεπτομέρειες του χαρακτήρα αποφεύγοντας την έκθεση, να μεταδώσετε την ατμόσφαιρα ή ακόμα και να διαμορφώσετε τον πυρήνα της ιστορίας σας.

Είναι θεμελιώδες να αποφασίσουμε που και πότε διεξάγεται η ιστορία μας. Αυτό καθορίζει και τη συμπεριφορά των ανθρώπων. Από τη στιγμή που το καθορίσουμε, είναι απαραίτητο να είμαστε πιστοί στο σκηνικό μας. Αν τοποθετείτε την ιστορία π.χ. στην Κρήτη στις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα, θα πρέπει να γνωρίζετε τις συνθήκες που επικρατούσαν, αλλά και την αρχιτεκτονική, τη ρυμοτομία, την ντοπιολαλιά της εποχής. Αυτό αφορά και το χώρο, αλλά και τη συμπεριφορά των ατόμων, καθώς επίσης και σημαντικά γεγονότα της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου που μπορεί να επηρεάσουν την ιστορία σας ή να της προσδώσουν μεγαλύτερη αληθοφάνεια. Κάντε την απαραίτητη έρευνα πριν ξεκινήσετε. Δείτε φωτογραφίες, διαβάστε εφημερίδες εποχής (αν υπάρχουν), διαβάστε ιστορικά βιβλία. Προσπαθήστε να μπείτε στο κλίμα και την ατμόσφαιρα της εποχής.

Το να δώσετε την αίσθηση ενός σκηνικού απαιτεί σε κάποιες περιπτώσεις περιγραφή. Στη σύγχρονη λογοτεχνία σχεδόν επιβάλλεται να είσαστε προσεχτικοί στις περιγραφές σας. Πράγματα που δεν έχουν να δώσουν κάτι στην ιστορία, δεν αφορούν τον αναγνώστη. Απευθυνθείτε στις αισθήσεις. Περιγράψτε κάτι χρησιμοποιώντας οπτική, ηχητική, οσφρητική περιγραφή. Ο αναγνώστης πρέπει να μπορεί να «ζει» την εικόνα. Αποφύγετε τις υπερβολές και την έκθεση. Μην αρκείστε στο αναφέρετε περιγραφικά χαρακτηριστικά, δώστε την εικόνα μέσω των πράξεων των χαρακτήρων σας. Αφήστε το χαρακτήρα να αλληλεπιδράσει με το σκηνικό. Το να μιλήσουμε για ένα τσεκούρι καρφωμένο σ' ένα ξύλο μπορεί να υποδηλώνει μια στατικότητα ή έναν θάνατο, αλλά είναι πιθανά πιο σημαντικό να δώσουμε τη σκηνή που κάποιος το καρφώνει ή τη σκηνή που ο ήρωας ξεκολλάει το τσεκούρι από το ξύλο. Αυτή η κίνηση μπορεί να δείχνει την απόφαση του να αλλάξει την πορεία των πραγμάτων, αυτό το αντικείμενο μπορεί παρακάτω να αποβεί σημαντικό στην εξέλιξη της ιστορίας. Εστιάστε λοιπόν στη λεπτομέρεια και στην αλληλεπίδραση του χαρακτήρα με το σκηνικό. Το «όλον» χάνεται στα μάτια του αναγνώστη. Τονίστε τις ιδιαιτερότητες του χώρου, είναι προτιμότερο να μην μιλάτε γενικά για «ένα δάσος», «ένα σαλόνι» ή ένα «γραφείο», αλλά να δώσετε το χαρακτηριστικό του χώρου που τον κάνει να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα δάση, γραφεία ή σαλόνια. Αποφύγετε καν να αναφέρετε την περιοχή, αλλά δώστε ένα σημαντικό στοιχείο. Αν το σημαντικό στοιχείο είναι το δέντρο, δεν πειράζει να χάσετε το δάσος! Σκεφτείτε: τι το ιδιαίτερο έχει; Πώς θα χρησιμεύσει στην ιστορία; Πώς θα δώσει στοιχεία για τους χαρακτήρες ή θα πάει ένα βήμα παραπέρα την πλοκή;

Στυλό – Κάμερα.

Όπως ο Αλεξάντρ Αστρύκ έκανε εισαγωγή του όρου κάμερα στυλό, σήμερα μπορούμε να μιλήσουμε για το αντίστροφο, για το στυλό κάμερα, ένα στυλό με την ευρύτερη έννοια, το οποίο εστιάζει και απομακρύνεται από τα αντικείμενα και τους χαρακτήρες και επιλέγει ποια σημεία του χώρου θα δείξει. Μία τέτοια επιλογή επιβάλλεται εκ των πραγμάτων και μάλιστα είναι περισσότερο απαραίτητη απ' ότι στον κινηματογράφο, όπου μ' ένα γενικό πλάνο μπορείς να δώσεις το χώρο περιβάλλοντας ταυτόχρονα πολλά στοιχεία. Στη λογοτεχνία αυτό είναι απαγορευτικό καθώς το μάτι δεν μπορεί να διατρέξει μια λέξη και να αντιληφθεί το γενικό του χώρου. Όπως αναφέραμε προηγουμένως, μπορείς να πεις «το χωριό», αλλά αυτό δεν λέει από μόνο του τίποτα, καθώς διαφορετικά αντιλαμβάνεται καθένας την έννοια αυτή. Πρέπει να επιλέξεις τι θα δείξεις και από ποια απόσταση θα το δείξεις, όπως αντίστοιχα κάνει και η κάμερα. Αν, π.χ. επιλέξεις σε μία σκηνή φόνου να μιλήσεις για τις συσπάσεις του προσώπου του θύτη, τότε αυτές θα πρέπει να δοθούν με τέτοιο τρόπο που μέσα από αυτές να δούμε όλη τη δραματικότητα, τη βιαιότητα και τη φρίκη του εγκλήματος. Σ' αυτή την περίπτωση δεν αρκεί να πεις «συσπάσεις προσώπου», αλλά να δώσεις την αντίστοιχη έμφαση στα χαρακτηριστικά που θεωρείς ότι δίνουν την εικόνα. Είναι θέμα επιλογής.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα χρήσης της έννοιας στυλό κάμερα είναι η εισαγωγή του βιβλίου «Αντίο Βερολίνο» του Κρίστοφερ Ίσεργουντ, όπου ο συγγραφέας γράφει: «Είμαι μία κάμερα», ως εναρκτήρια πρόταση του βιβλίου κι έπειτα ακολουθεί το «μάτι» της. Μετακινείστε την κάμερα σας στο χώρο και ζουμάρετε στα σημαντικά σημεία. Αντίστοιχη είναι και η σχέση του συγγραφέα με το ζωγράφο. Όπως αναφέρει ο Χένρυ Τζέιμς στο "The Art of Fiction", «Η αναλογία ανάμεσα στην τέχνη του ζωγράφου και την τέχνη του συγγραφέα είναι, όσο μπορώ να διακρίνω, απόλυτη. Η έμπνευση τους είναι ίδια, η διαδικασία (τηρούμενων των αναλογιών) είναι ίδια, η επιτυχία είναι ίδια.»

Για να ανακαλύψετε το σκηνικό σας ή να προκαλέσετε το σκηνικό να αποκαλύψει την ιστορία του, μπορείτε να δοκιμάσετε να κάνετε τις παρακάτω ασκήσεις.

Το σκηνικό είχε τη δική του ιστορία:
Γράψτε σε μία παράγραφο την περίληψη της ιστορίας σας. Π.χ. «Η ιστορία ενός άντρα που μαθαίνει ότι είναι υιοθετημένος και αναζητά τους γονείς του για να ανακαλύψει τελικά ότι πραγματική μητέρα είναι αυτή που σε μεγάλωσε». Έπειτα προσπαθήστε να αντιστοιχίσετε την ιστορία αυτή σε ένα σκηνικό. Ξεκινήστε την ιστορία σας περιγράφοντας αυτό το σκηνικό. Η προηγούμενη περίληψη μου φέρνει στο νου την εξής εικόνα: Ένα χωράφι στο οποίο βρίσκεται ένα δέντρο από το οποίο κρέμεται ένας καρπός. Ο καρπός πέφτει από το δέντρο, αλλά αντί να προσγειωθεί δίπλα στο μητρικό δέντρο μεταφέρεται από τον αέρα και προσγειώνεται τελικά ανάμεσα σε μία συστάδα άλλων φυτών, όπου εκεί και θα φυτρώσει. Ανάλογα με το υπόβαθρο των χαρακτήρων μου αυτή η εικόνα – με διαφορετική γραφή – θα μπορούσε να αποτελεί την πρώτη σκηνή της ιστορίας μου.

Κάποτε υπήρχε μια πόλη...
Είστε σ' ένα αεροπλάνο. Πλησιάζετε την πόλη στην οποία μεγαλώσατε. Τη βλέπετε από ψηλά και αρχίζετε να αναγνωρίζετε τα μέρη. Περιγράψτε τα σε κάποιον που δεν τα έχει δει ποτέ, προσπαθώντας να διατηρήσετε την απόσταση της «κάμερας» σας. Μιλήστε για το μέγεθος της πόλης, για τα πάρκα, τα κτίρια, τη ρυμοτομία. Όλα αυτά μέσα σε μία παράγραφο.
Έπειτα φανταστείτε ότι χαμηλώνετε, σαν να είστε ένα μοναχικό πουλί. Εστιάζετε σ' ένα μέρος, όπου κάποτε υπήρχε κάτι. Τώρα δεν υπάρχει πια (τουλάχιστον με τη μορφή που υπήρχε). Μιλήστε γι' αυτό. Μιλήστε για τα γεγονότα, αλλά και για την αίσθηση που σας έχει αφήσει. Τι συνέβη εκεί; Ποιο σημαντικό γεγονός σας έχει σημαδέψει; Μην ελέγχετε το λόγο και τα συναισθήματα σας, αφήστε τα να κυλήσουν στο χαρτί.

Ο Λευτέρης Γιαννακουδάκης είναι συγγραφέας. Το τελευταίο μυθιστόρημά του "Τα φαντάσματα του Δεκέμβρη" κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο. Διδάσκει δημιουργική γραφή στο καλλιτεχνικό εργαστήρι LaCulturela.