Τι είναι η Τζαζ

Η ετυμολογική προσέγγιση της λέξης, παρουσιάζει αδυναμίες. Οι εκδοχές ότι προέρχεται από παραφθορά ονομάτων (κάποιου χορευτή Τζάζμπο Μπράουν ή μουσικού Τσάρλς) δεν πληρεί την απαιτούμενη επιστημονική εγκυρότητα.
Πιο λογική φαίνεται η εκδοχή της ετυμολογικής παραγωγής από το γαλλικό ρήμα jaser (=φλυαρώ), δεδομένου ότι κύριο χαρακτηριστικό της Jazz είναι η ελευθερία της έκφρασης, ο Αυτοσχεδιασμός, δηλαδή αυθόρμητα μελωδικά ποικίλματα ή παραλλαγές ενός θέματος, που σχηματίζονται κάτω από την στιγμιαία συγκινησιακή φόρτιση του μουσικού. Αυτό καθιστά τον αυτοσχεδιασμό μοναδικό και ανεπανάληπτο.

Υπάρχουν, όμως, κομμάτια που φέρουν στον τίτλο τους τη λέξη Τζαζ ή μπλουζ, χωρίς να ανήκουν εξ ολοκλήρου σ' αυτό το είδος . (D.Shostakovich: Jazz Suite 1 & 2, και G. Gershwin: Rapshody in Blue).

Πώς ξεκίνησε;

Ακούγεται συχνά ότι «Η Τζαζ γεννήθηκε γύρω στα 1900, στη Νέα Ορλεάνη της πολιτείας της Λουϊζιάνα». Στην τέχνη, όμως, δεν υπάρχουν καινοφανείς μορφές, χωρίς την πολιτισμική συνεισφορά του παρελθόντος χρόνου και του περιβάλλοντος χώρου.
Πέρα από γεωγραφικούς εγκλεισμούς και περιφραστικούς ορισμούς[1] η Τζαζ είναι ένα αφρο -αμερικάνικο μουσικό ιδίωμα, ένας χώρος συνάντησης της Αφρικανικής και Ευρωπαϊκής κουλτούρας, που δημιουργήθηκε όταν χιλιάδες άνθρωποι από περιοχές της Αφρικής (κυρίως Δυτικής), με διαφορετικά φυλετικά, γλωσσικά, θρησκευτικά, πολιτισμικά και μουσικά ιδιώματα, έφτασαν δέσμιοι στον αμερικανικό νότο.
Στοιχίζοντας μερικά δολάρια ο καθένας, πωλούνταν και αγοράζονταν από τους λευκούς αφέντες τους, στους οποίους ανήκε η σωματική ακεραιότητα και η ίδια τους η ζωή. Ζούσαν μόνο για ένα σκοπό: να εργάζονται στις φυτείες του βαμβακιού και καλαμποκιού. Ανάμεσα στις ατέλειωτες ώρες εργασίας κι όταν το μαστίγιο του αφέντη σιγούσε από την κούραση, από τα χείλη τους έβγαινε μαζί με το βογκητό κι ένα τραγούδι, το μόνο που μπορούσε να απαλύνει τον πόνο, το μόνο που δεν τους απαγορευόταν (αρκεί να μην ενοχλεί τα ευαίσθητα αυτιά των πολιτισμένων αφεντάδων τους). Κι όταν, μετά από μακρόχρονες κι αιματοβαμμένες κοινωνικές κατακτήσεις, τα χέρια ελευθερώθηκαν από τις αλυσίδες -όχι όμως και οι άνθρωποι- τότε το ρυθμικό χτύπημά τους συνόδευε τη φωνή. Με το πέρασμα του χρόνου, έπεσαν σε μαύρα χέρια τα πρώτα μουσικά όργανα[2], για να γίνουν κι αυτά εκφραστές του ονείρου της ελευθερίας. Αρκούσε ένα σάλτο -παράτολμο και παράνομο- σε κάποιο τρένο. Πώς να μην περάσει ο ήχος του στη φυσαρμόνικα για να γίνει μουσική, να γίνει ο πρόδρομος του μπλουζ;

Νegro Spirituals και Gospels

Τα Negro Spirituals, νέγρικα θρησκευτικά τραγούδια είναι η ρίζα της Τζαζ. Η παγανιστική λατρεία των μαύρων, αλλοιώνεται με ηθελημένη ή εξαναγκασμένη προσχώρηση στον χριστιανισμό. Η ιδέα ενός θεού που απαλύνει τον πόνο των σκλαβωμένων στους Αιγυπτίους Εβραίων, φαίνεται να απαλύνει και τον δικό τους πόνο. Ταυτίζονται με τη μορφή του μικρόσωμου, αδύναμου Δαυίδ μπροστά στον ισχυρό λευκό Γολιάθ. Το έντονο θρησκευτικό συναίσθημα που αναπτύσσουν, υπηρετείται από τη μουσική, δημιουργώντας αριστουργήματα.

Blues

Αρχέγονα ρυθμικά και μελωδικά σχήματα της Αφρικής (όσα άντεξαν στο χρόνο), αναμεμιγμένα με στοιχεία από τα Spirituals, τα λαϊκά τραγούδια των θαλασσινών και σιδηροδρομικών, τους πατριωτικούς ύμνους του εμφυλίου πολέμου, όλα συγχωνεύονται στο Blues.

Αργό και λυπητερό (πως αλλιώς μπορούσε να είναι;) τραγουδιέται a cappella, ή με συνοδεία κιθάρας (ή και φυσαρμόνικας). Το μπλουζ ποιητικά αποτελείται από ένα στίχο (συνήθως ιαμβικό πεντάμετρο) που επαναλαμβάνεται κι έναν τρίτο διαφορετικό (μορφή α-α-β):

The moon looks lonesome, when it's shining through the trees
Oh! Yes! The moon looks lonesome, shining through the trees[3]
And a man looks lonesome, when his woman packs up to leave.

Η μελωδία, πλούσια σε γλυστρίσματα, «τσακίσματα» και τρέμουλα της φωνής που αποδίδονται με ελευθερία και πολύ αίσθημα, στηρίζεται σε κλίμακες που διαφέρουν από τις αντίστοιχες ευρωπαϊκές[4]: έχουν «Μπλού» νότες (υφέσεις στην 3η και την 7η νότα της κλίμακας).

Η αρμονία του ακολουθεί μία δωδεκάμετρη μορφή: I, I, I, I, IV7, IV7, I, I, V7 ,V7, I, I.
Μερικά από τα λαμπρότερα ονόματα του Blues: Blind Blake, Walter Boyd, Jim Jackson, Gertrude "Ma" Rainy, Bessie Smith

Ragtime- Cakewalk

Άμεσος πρόδρομος της Τζαζ είναι το στυλ Ragtime. Η "κλασική τζαζ της νέας Ορλεάνης" δημιουργήθηκε από τους μαύρους πιανίστες της Basin Street. Στα χαρτοπαιχτικά κλαμπ και τα καμπαρέ της Νέας Ορλεάνης και του Σαιντ Λούις , η ατμόσφαιρα της διασκέδασης συμπληρώνεται από ήχους πιάνου που παίζει Ragtime και Cakewalk (οφείλει το όνομα του στο χαρακτηριστικό μέρος του μπάσου, στο αριστερό χέρι του πιανίστα, που δίνει εικόνα "βαδίσματος"). Κύριο ρυθμικό στοιχείο του είναι ο αντιχρονισμός (τονισμός των ασθενών χρόνων).

Γνωστότεροι συνθέτες του είδους είναι ο Jelly Roll Morton και ο Scot Joplin (Τhe Entertainer)

Η Τζαζ της Νέας Ορλεάνης

Στο μεγαλύτερο λιμάνι των νοτίων πολιτειών (και μεγαλύτερο κέντρο δουλεμπορίου), υφαίνεται η πρώτη ενόργανη μορφή τζαζ, πάνω στη βάση των Negro Spiritual και Blues με την επιμειξία ποικίλων ηχοχρωμάτων, νέγρικων ρυθμών, προτεσταντικών ύμνων, ιρλανδικών και γαλλικών μελωδιών, με ήχους χορωδιών και παρελάσεων.
Η νομοθετική ρύθμιση του 1897 να περιοριστεί γεωγραφικά η πορνεία σε μια γειτονιά, (Στόρυβιλ) προσδίδει στη Jazz χαρακτήρα μουσικής του υπόκοσμου, περιφρουρώντας την -ταυτόχρονα- μουσικά για να αναπτυχθεί.
Ανάμεσα στα ονόματα της Τζαζ της Ν. Ορλεάνης : Baddy Bolden, King Olliver, Kid Ory, Sydney Bechet και Louis Armstong. Το 1917 το Στόρυβιλλ κλείνει και οι μουσικοί που απασχολούνταν εκεί, αναζητούν εργασία σε άλλες πόλεις.
Πρώτος σταθμός: το Σικάγο. Η Οικονομική κρίση του 1929 εξακτινίζει τη Τζαζ και τους μουσικούς της σε κάθε πολιτεία. (Νέα Υόρκη -Χάρλεμ)

Dixieland

Όπως γίνεται σχεδόν πάντα στην Ιστορία, κάποια στιγμή οι κατακτητές «κατακτήθηκαν» οι ίδιοι από τους δούλους των: οι λευκοί μουσικοί αναγκάστηκαν να αντιγράψουν το (επιτυχημένο εμπορικά) στυλ των μαύρων συναδέλφων τους. Κι επειδή δεν ήταν δυνατό να αντιγράψουν τον τρόπο ερμηνείας των μαύρων, τη ψυχή που γέννησε τη Τζαζ, περιορίστηκαν σε απλή μουσική αντιγραφή του ρεπερτορίου τους, δίνοντας μια νέα μορφή: το Dixieland.
Κύριοι εκπρόσωποι του : Jimmy Dorsey, Nick la Rocca, Original Dixieland Jazz Band

Boogie Woogie

Μεσουρανεί στη δεκαετία του 1920. Ετυμολογικά και γεωγραφικά, η προέλευση του δεν είναι εξακριβωμένη.
Χαρακτηριστικό του: η μελωδική κίνηση σε έκταση έκτης στο μπάσο.

Swing

Ενδιάμεσος σταθμός μεταξύ παραδοσιακής και σύγχρονης Τζαζ, το swing (=αιωρούμαι), εμφανίζεται με τις «μεγάλες ορχήστρες νέγρων» του Count Basie και της Μary Lou Williams το 1920 στο Σικάγο και δίνει μια εύθυμη, ρυθμική, χορευτική νότα στη Τζαζ .
Το Swing γνωρίζει μεγάλη άνθιση σε ορχήστρες, ραδιοφωνικά προγράμματα και χοροεσπερίδες τη δεκαετία 1935-45 ( «μέρες ραδιοφώνου»)

Ονόματα μουσικών που έλαμψαν την εποχή του Σουίνγκ: οι κλαρινετίστες Benny Goodman και Tendy Wilson, o βιμπραφονίστας Lionel Hampton, οι τρομπετίστες-τρομπονίστες και διευθυντές ορχηστρών Harry James, Glenn Miller, και οι μεγάλες φωνές των Billie Holliday, Ella Fitzerald και Frank Sinatra.

Την ίδια εποχή ανατέλλει το άστρο του Duke Ellington, συνθέτη και ενορχηστρωτή, το έργο του οποίου δεν ανήκει ολοκληρωτικά στο Swing ή κάποιο άλλο είδος, αλλά αγκαλιάζει όλη την εξελικτική πορεία της Jazz, αναδεικύοντάς τον ως τον σημαντικότερο-ίσως -μουσικό στην Ιστορία της.
Ο συνδυασμός του Swing με την αφρο-κουβανέζικη μουσική, δημιούργησε το χορευτικό είδος Mambo, με κυριότερους εκπροσώπους τους : Tito Puente, Perez Prado, Noro Morales.

Bebop

Τη δεκαετία του 40, η Τζαζ , περνά από το πιο ανατρεπτικό στάδιο εξέλιξης της: το Bebop ή Rebop ή Bop. Ονομάστηκε έτσι από τις ακατανόητες λέξεις σύντομες συλλαβές, ή ασυνάρτητες φράσεις, με τις οποίες οι τραγουδιστές συνήθιζαν να αντικαθιστούν τα κανονικά λόγια των τραγουδιών «Scate» ή να μιμούνται με τη φωνή τους τον ήχο των πνευστών οργάνων της ορχήστρας.

Το μπήμποπ θα λέγαμε ότι είναι ένα είδος «μουσικής στενογραφίας» μέσω της οποίας οι καλλιτέχνες «συμβολίζουν» και οι (εξοικειωμένοι) ακροατές αποκωδικοποιούν τον νέο ήχο. Ετσι, από την εποχή του Μπήμποπ, η Τζαζ παύει να είναι μουσική που υπηρετεί τη θρησκευτική λατρεία και την κοινωνική επανάσταση (όπως το Blues) ή διασκέδαση και το χορό (όπως το Swing). Γίνεται μουσική με σκοπό την ακρόαση, μουσική εσωτερική, μουσική βαθύτερης αναζήτησης του πραγματικού, υποσυνείδητου εαυτού μας. Εγκαταλείπονται έτσι και οι μεγάλες ορχήστρες και τη θέση τους παίρνουν τα μικρά σύνολα (τρίο-κουαρτέτα) που προάγουν μια σχέση «επικοινωνίας» των μουσικών με το κοινό. Κορυφαίο «μικρό» σύνολο της εποχής αυτής, είναι το Modern Jazz Quartet.
Μορφολογικά, το μελωδικό στοιχείο που φέρνει το μπήμποπ είναι η Βοp note (ύφεση στην 5η νότα της κλίμακας) που έρχεται να προστεθεί στις ήδη υπάρχουσες Βlue Νοtes.
Κυριότεροι εκπρόσωποι του μπήμποπ : ο τρομπετίστας Dizzy Gillespie, ο σαξοφωνίστας Charlie "Βird" Ρarker, οι πιανίστες Τelοnious Μοnk και Βud Ροwell και η τραγουδίστρια Sarah Vaughan.

Cool Jazz

Στις αρχές της δεκαετίας του 50, μεσουρανούν οι σαξοφωνίστες Ρaul Desmont, Stan Gets και Gerry Mulligan οι πιανίστες Dave Brubeck και Bill Evans και ο μπασίστας Charlie Mingus. Η αναστάτωση και η κούραση που έφερε στους ακροατές η «φλυαρία χωρίς νόημα» του "Ηοt" Βebop, δίνει αφορμή να εμφανιστεί η Cool Jazz.
Πιο ήπια από το Βebop, λιγότερο ρυθμική από την παραδοσιακή Τζαζ, χωρίς τον «γλυκερό» ήχο των ορχηστρών «ελαφράς» μουσικής, η Cool Jazz δομείται πάνω σε μεγάλες μελωδικές φράσεις, τονίζοντας και επαναλαμβάνοντας κάποιες λεπτομέρειες του θέματος που επιλέγουν για αυτοσχεδιασμό. Καταλυτική για την πορεία της Cool Jazz, είναι η παρουσία του τρομπετίστα Miles Davies.

Βossa Nova - "Third Stream"

Το διαρκές δούναι και λαβείν στην εξέλιξη της τζαζ, περνά από τη Βραζιλιάνικη Samba, δημιουργώντας τη Bossa Nova , η δε επιμειξία της με τα στοιχεία της «Σοβαρής» κλασσικής συμφωνικής μουσικής δίνει πνοή στο «Τρίτο ρεύμα» με έργα όπως «Διάλογοι για Jazz Compo και συμφωνική ορχήστρα» (κύριος εκπρόσωπος του Third Stream, ο Gunter Schuller.

Free Jazz

Δημιουργήθηκε μετά το 1960 με την κατάργηση της τονικότητας, τη απόλυτη ρυθμική απελευθέρωση και τη ενσωμάτωση στοιχείων από ποικίλα παράλληλα μουσικά ρεύματα. Κύριοι εκπρόσωποι της : ]on Contane, Οrnette Coleman, Cecil Taylor, Sun Ra, Jazz Composer's Orch., Art Ensemble of Chicago
Η επαφή της Jazz με το Rock, η απόλυτη αποστασιοποίηση από τις κλασσικές αρμονικές μελωδικές και ρυθμικές παραδοχές της και ο κυρίαρχος ήχος των ηλεκτρικών οργάνων, δίνει νέα ρεύματα όπως Free Funk, Jazz Rock, Acid Jazz.

Chic Corea, Keith Jarrett, Herbie Han*****, Michele Petrucciani, Art Tatum, Wes Montgomery, George Benson, Lee Riternour, Joe Henderson, Dinah Washington, Cassandra Wilson κ.ά

Παραπομπές - Σημειώσεις

[1] "Είναι η κατ' εξοχήν αμερικανική τέχνη, η συμβολή της Αμερικής στις τέχνες". "Είναι η πρώτη παγκόσμια μουσική της ιστορίας". Ο Virgil Thopmson την χαρακτήρισε ως την καταπληκτικότερη αυθόρμητη μουσική εκδήλωση που εμφανίστηκε μετά την προτεσταντική μεταρρύθμιση.
[2] Η κατοχή μουσικών οργάνων που χρησιμοποιούσαν οι λευκοί, έστω κι αν αποτιμώνταν σε εργασία ετών, προσέδιδε κύρος στους νέγρους σκλάβους. Ακόμα, κατασκευάστηκαν κάποια αντίγραφα των οργάνων της μακρινής τους πατρίδας, ή δημιουργήθηκαν νέες πειραματικές μορφές οργάνων.
[3] H επανάληψη, γίνεται όχι μόνο χάριν συμμετρίας. Η έμφαση λειτουργεί ως επιβεβαίωση του λόγου, τονώνοντας το αυτο-συναίσθημα του σκλάβου.
[4] Η διαφοροποίηση αυτή, πρέπει να εκληφθεί και ως ένδειξη αποστασιοποίησης από την ιδέα του Ευρω-κεντρικού τρόπου σκέψης, που επιβάλλεται στον Νέο Κόσμο αρχικά με βίαιη εκτόπιση των πολιτιστικών στοιχείων των γηγενών ινδιάνων.

Βιβλιογραφία για περαιτέρω μελέτη

Bergerot Frank & Merlin Arnaud,L' epopee du Jazz, Au-del? bop, Gallimard, Paris 1991
Chilton John, Ιστορία της Τζάζ, μετ. Α.Γεωργίου, Υποδομή, Αθήνα 1981
Γιαννουλόπουλος Κώστας, Οδηγός Δίσκων Τζαζ, Απόπειρα, Αθήνα 1983
Godbolt Jim: The world of Jazz,, Studio ed. London 1990
Όλιβερ Πώλ : Η ιστορία του Blues, μετ. Γ. Ανδρέου, Απόπειρα, Aθήνα 1995
Παπαδημητρίου Σάκης, Εισαγωγή στη Τζάζ, σειρά Αυτοσχεδιασμός, Θεσσαλονίκη 1982
Παπαδημητρίου Σάκης, , Θέματα και πρόσωπα της Σύγχρονης Τζάζ, σειρά Αυτοσχεδιασμός, Θεσσαλονίκη 1979
Stearns Marshall W., Τζαζ, μετ. Κ. Ντελόπουλος, Ελιά, Αθήνα 1981
Αρχεία Περιοδικών: Tζάζ και Jazz, Musica Jazz, Jazziz, Jazz Research papers (I.A.J.E)

Tου Γιώργου Ν. Σιώζου, καθηγητή Μουσικής
Πηγή: www.archive.gr