Μπαίνοντας στο μουσείο κατευθύνθηκα προς τα αριστερά. Ξεκινώντας από τη ''Συλλογή των Γλυπτών'' στην αίθουσα 1 έπρεπε να ακολουθήσω περιμετρική πορεία έως την αίθουσα 20, αριστερά της οποίας μια γιγάντια αφίσα αιωρούταν μπροστά από την αίθουσα της έκθεσης και στην οποία επάνω ο ''Έφηβος των Αντικυθήρων'' με το χέρι σε ανάταση σε καλεί σιωπηλά να βουτήξεις στο ναυάγιο και να βρεις πολύτιμους θησαυρούς!
Ακολουθώντας την περιμετρική πορεία έμεινα για λίγα λεπτά να θαυμάσω κάποια γλυπτά της μόνιμης έκθεσης τα οποία με εντυπωσίαζαν κάθε φορά που επισκεπτόμουν το μουσείο και τα οποία συνάμα στα μάτια μου φαντάζουν διαφορετικά, ίσως γιατί εγώ κάθε φορά είμαι κάπως διαφορετική. Πολλές φορές βλέπετε η τέχνη μπορεί να μεταπλαστεί μπροστά στα μάτια μας, καθότι η ανθρώπινη όραση δεν βλέπει εκατό τοις εκατό την πραγματική διάσταση των πραγμάτων. Σε αυτό συνομολογούν πολλοί παράγοντες. Λίγο η φυσική, λίγο η ψυχολογία, λίγο η μεταφυσική... Γι' αυτό άλλωστε ο κάθε άνθρωπος βλέπει διαφορετικά το καθετί. Άλλες λεπτομέρειες ο ένας, άλλες ο άλλος, κι έτσι η τέχνη και το όποιο αντικείμενο παρατήρησης θεωρείται από την οπτική του υποκειμενικού, του προσωπικού.
Φτάνοντας στην αίθουσα 19 πλήθος Ισπανών τουριστών είχε σχηματίσει έναν κύκλο μες στην πορφυρή αίθουσα μπροστά από γυναικείες μορφές πεπλοφόρων. Και να τος πάλι ξεπρόβαλε εκεί συνεχίζοντας το τρέξιμο για αιώνες. Μα φυσικά ποιος άλλος; Ο ''Τζόκεϊ του Αρτεμισίου''. Ο μικρός αναβάτης είναι η πρώτη μου ανάμνηση από το Αρχαιολογικό Μουσείο όταν ήμουν ακόμα οκτώ χρονών. Από όλες τις αίθουσες με τα εντυπωσιακά αγάλματα κι έργα τέχνης που θαύμαζα στα κατοπινά χρόνια, ο μικρός νέγρος αναβάτης μου κέντρισε το ενδιαφέρον από μικρή. Ίσως να είχα απορήσει πώς ένα μικρό αγόρι, όλο μπρούντζο, μπορούσε να κουμαντάρει ένα τόσο μεγάλο άλογο, η κίνηση του οποίου έχει αποτυπωθεί σε όλο του το σώμα, ενώ η έκφραση του μικρού αγοριού το κάνει να φαίνεται ζωντανό, έτοιμο να φύγει από το υψηλό βάθρο όπου στέκεται, να βγει από τις αίθουσες του μουσείου και να ταξιδέψει μακριά! Ο μικρός τζόκεϊ που βρέθηκε σε ναυάγιο στο Αρτεμίσιο της Εύβοιας και ανασύρθηκε τμηματικά το 1928 και 1937 εισάγει τον επισκέπτη στο ναυάγιο. Δίνει το φως για την έρευνα ενός άλλου θησαυρού προς τον οποίο είναι έτοιμος να τρέξει κι αυτός και πίσω του κι εμείς!
Μπαίνοντας στην αίθουσα 20 στα αριστερά μου ένιωσα να με καλούν τα ''Φαντάσματα της Μεσογείου ή οι Αντικατοπτρισμοί του παρελθόντος'', μια έκθεση μνημειώδους βιντεοεγκατάστασης της Μαριάννας Στραπατσάκη, αναπληρώτριας καθηγήτριας του τμήματος Τεχνών, Ήχου και Εικόνας του Ιονίου Πανεπιστημίου. Στη μικρή αυτή έκθεση που αποτελείται από τέσσερις διαφανείς κυλίνδρους με διπλά τοιχώματα ο καθένας, από ένα φύλλο ζωγραφισμένης ανοξείδωτης λαμαρίνας και από μια εγκαταστημένη τηλεόραση στο εσωτερικό του καθενός, παρουσιάζεται ο αρχαίος ελληνικό πολιτισμός και το πέρασμα από τη γέννηση στο θάνατο. Το υγρό στοιχείο σε συνδυασμό με τη ζωγραφική και την τεχνολογία εντυπωσιάζει το θεατή καθότι δίνει την κυριολεκτική αίσθηση του αντικατοπτρισμού του παρελθόντος μπροστά στα μάτια μας. Η μικρή αυτή έκθεση που απλώνεται πάνω σε στρώση βοτσάλων χαρίζει μια σύγχρονη νότα στο περιβάλλον του μουσείου που σε αντιδιαστολή με τις αρχαιότητες υπενθυμίζει την τεχνολογική εξέλιξη και τη διαρκή επιθυμία του ανθρώπου να δημιουργεί σε κάθε εποχή συγκροτώντας καθ' αυτό τον τρόπο ένα συνεχόμενο παζλ της ιστορίας της ανθρωπότητας.
Συνεχίζοντας ευθεία στο δεξί μου χέρι αντίκρισα την αίθουσα της έκθεσης. Ένα σκούρο χρώμα μυστηρίου έκανε την αίθουσα να διαφέρει από τις υπόλοιπες και να σε ελκύει να βουτήξεις ωσάν βυθός. Έπειτα από ένα ξαφνικό τηλεφώνημα άρχισα να διαβάζω πληροφορίες σχετικά με το ναυάγιο. Η κατά προσέγγιση χρονολόγηση του ναυαγίου τοποθετείται από το 60 έως το 50 π.Χ. Τη συγκεκριμένη εποχή το εμπόριο μεταξύ Ανατολικής Μεσογείου και Ιταλίας βρισκόταν σε ύψιστη ακμή, καθώς Ιταλοί ευγενείς επιθυμούσαν να κοσμήσουν τις επαύλεις τους με αξιόλογα έργα τέχνης από τις ακτές της Μεσογείου. Έτσι, γι' αυτό το λόγο επάνδρωναν πλοία με πολύτιμους θησαυρούς πολλών τόνων με αποτέλεσμα λόγω τεχνικών αδυναμιών μεταφοράς τόσο μεγάλου βάρους πολλά πλοία να βυθίζονται. Σε αυτό οφείλεται το πλήθος των ναυαγίων στον Μεσογειακό χώρο κατά τη συγκεκριμένη περίοδο της ρωμαϊκής ακμής και κυριαρχίας.
Το πλοίο ήταν φορτηγό με χωρητικότητα τριακοσίων τόνων, ενώ μετέφερε έργα τέχνης από τον 4ο έως τον 1ο αιώνα π.Χ. Ανάμεσα στα 378 αντικείμενα που ανευρέθηκαν έχουμε πλήθος από χάλκινα και μαρμάρινα αγάλματα, χρυσά και χάλκινα κοσμήματα, νομίσματα, γυάλινα σκεύη πολυτελείας, κεραμικά αγγεία, χάλκινες κλίνες και τον περίφημο Μηχανισμό των Αντικυθήρων.
Σε ένα μικρό προθάλαμο έχει εγκατασταθεί διαδραστικός χάρτης που παρουσιάζει τον τόπο, στον οποίο εντοπίστηκε το ναυάγιο καθώς επίσης τις πιθανές περιοχές αναχώρησης και τον πιθανό προορισμό.
Πίσω από τον προθάλαμο η έκθεση εντάσσει το κοινό σε μεθόδους ναυπήγησης και ναυσιπλοΐας ενός αρχαίου πλοίου, ενώ παράλληλα ενημερώνει μέσω σχεδιαγραμμάτων και ιστορικών πληροφοριών για την κατασκευή, τα εξαρτήματα και τους τύπους πλοίων. Εντυπωσιακά είναι τα κομμάτια ξύλου που σώζονται, τα βαρίδια, τα καρφιά κι όλος εκείνος ο εξοπλισμός που μας δείχνει την αρχαία αυτή τέχνη της ναυπήγησης και μας οδηγεί στο να πλησιάσουμε έναν αρχαίο ναυπηγό της εποχής.
Ακολουθούν προθήκες με αγγεία που χρησίμευαν για τις διάφορες ανάγκες του πληρώματος, όπως πινάκια για βρώση, κύλικες για πόση, αποθηκευτικά αγγεία τροφών, λαδιού, κρασιού, αγγεία σπονδών, μυροδοχεία, σκύφοι, κάλυκες, προύχοι κι άλλα πολλά που μαρτυρούν αρκετά πράγματα για τις συνήθειες των ανθρώπων του πληρώματος.
Στο κέντρο της αίθουσας στα δεξιά μου προβαλλόταν συνεχώς ένα βίντεο ντοκιμαντέρ από τις ανασκαφικές εργασίες του Jacques Yves Cousteau στην περιοχή το 1976. Χάζευοντάς το για λίγο πλημμύρισα με αίσθημα δέους και περηφάνιας θωρώντας τους δύτες να βρίσκουν κομμάτια από χάλκινα αγάλματα διαβρωμένα από τους θαλάσσιους οργανισμούς και μειδίασα με τον ενθουσιασμό του Cousteau και του πληρώματος, οι οποίοι έπαιζαν με ένα μικρό χάλκινο αγαλματίδιο την ιστορία του οποίου ούτε καν γνώριζαν. Αίσθημα ζήλειας με κυρίευσε. ''Τι τυχεροί άνθρωποι να ζήσουν μια τέτοια εμπειρία'', σκέφτηκα. Αναρροφώντας μέσω ενός τεράστιου σωλήνα την άμμο ανέλκυαν σε κάδους στην επιφάνεια του σκάφους ό, τι αντικείμενο περιείχε η άμμος. Η συνέχεια θα δινόταν στο Αρχαιολογικό Μουσείο όπου και πραγματοποιήθηκε η ταυτοποίηση και συντήρησή τους.
Στην ίδια αίθουσα ορθώνεται περήφανος ο 'Έφηβος'' των Αντικυθήρων. Πρόκειται για χάλκινο άγαλμα νεαρού άνδρα ύψους 1.94 μ. του 4ου αιώνα π. Χ (340 – 330 π. Χ). Ο έφηβος πατάει σταθερά με το αριστερό πόδι, ενώ το δεξί στρέφεται προς τα πίσω σε στάση contraposto. Όλη η κίνηση αναδεικνύεται στο δεξί τμήμα του σώματός του τόσο με το στρεφόμενο πόδι όσο και με το χέρι που υψώνεται μπροστά κρατώντας κάτι. Η ακριβής ταυτότητα του αγάλματος είναι αινιγματική καθότι έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις, όπως ότι έφερε με το δεξί χέρι δίσκο, οπότε σε αυτή την περίπτωση έχουμε να κάνουμε με νεαρό αθλητή ή ότι κρατούσε το μήλο της έριδος, οπότε αναπαρίσταται ο Πάρις κατά την κρίση. Επιπλέον μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι ίσως πρόκειται για τον Περσέα που κρατάει το κεφάλι της μέδουσας. Όποια θεωρία κι αν δεχτούμε το άγαλμα είναι οφθαλμοφανές ότι σφύζει από ζωή κι ότι αναδεικνύει ικανοποιητικά την τέχνη των ελληνιστικών χρόνων. Μία στροφή γύρω από αυτό και μαγεύεσαι από την λεπτομερή απόδοσή του και την τεχνοτροπία της σχολής του Πολύκλειτου.
Στα δεξιά του ''Εφήβου'' μπορείς να διακρίνεις σε μία προθήκη το χάλκινο κεφάλι ενός ηλικιωμένου άνδρα να σε παρατηρεί μέσα από τα μεγάλα ένθετα μάτια του. Το καλά σωζόμενο κεφάλι με την περίτεχνη γενειάδα, την σχεδόν ακανόνιστη χαίτη, το ρυτιδιασμένο γηραιό δέρμα, την έντονη μύτη και τα λεπτά ενωμένα χείλη που διακρίνονται κάτω από ένα καλοφτιαγμένο μουστάκι μαρτυρούν ότι πρόκειται για έναν φιλόσοφο. Το έργο χρονολογείται στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ κι εκτός της κεφαλής έχουν σωθεί τα τεράστια πόδια με τα καλοσχηματισμένα σανδάλια, τμήμα από το δεξί χέρι και από το ιμάτιο που έφερε. Προθήκη με τμήματα από χάλκινα πόδια και χέρια μεγάλων διαστάσεων μας επιβεβαιώνει το πλήθος των αγαλμάτων που μετέφερε το πλοίο.
Στα αριστερά της αίθουσας, μετά από προθήκες με σκεύη πολυτελείας από γυαλί και κοσμήματα, οδηγείσαι σε μία νέα αίθουσα με πλήθος οξυπύθμενων αμφορέων και λοιπών αγγείων μπηγμένων στην άμμο στα δεξιά αυτής. Ανάμεσα στα αγγεία αυτά που φαίνονται διασκορπισμένα όπως περίπου ευρέθησαν, δεσπόζει το πίσω μέρος ενός μαρμάρινου αλόγου μεγάλων διαστάσεων. Στην αίθουσα αυτή κυριαρχεί το μάρμαρο. Απέναντι ακριβώς από τα εκθέματα αυτά βρίσκεται το μαρμάρινο άγαλμα ενός νεαρού που είναι σκυφτός ίσως επειδή ετοιμάζεται να παλέψει. Τόσο αυτό το άγαλμα όσο και τα μαρμάρινα αγάλματα που βλέπουμε στη συνέχεια προέρχονται από την ύστερη ελληνιστική εποχή και είτε αντιγράφουν αγάλματα της κλασικής αρχαιότητας, είτε αποτελούν συνθέσεις της κλασικής και ελληνιστικής εποχής είτε αντιγράφουν την πρώιμη και μέση ελληνιστική, αλλά και μπορεί να αποτελούν πρωτότυπα έργα της ύστερης ελληνιστικής περιόδου.
Ο Ερμής τύπου Richelieu, άγαλμα φυσικού μεγέθους, εντυπωσιάζει λόγω της μέγιστης διάβρωσης που έχει υποστεί κυρίως στη δεξιά πλευρά από τους διάφορους μικροοργανισμούς. Τμήματα του ιματίου του διακρίνονται στον αριστερό ώμο, όπως κι οι περίτεχνοι βόστρυχοι της κεφαλής χαρακτηριστικοί της εποχής.
Σε αυτό το σημείο έμεινα να επεξεργαστώ τη δύναμη της διάβρωσης τόσο σε αυτό το άγαλμα, όσο και στα επόμενα γιγαντιαία αγάλματα των ''ομηρικών ηρώων'' που ίσως να ανήκαν σε σύμπλεγμα. Η διάβρωση δίνει την αίσθηση ότι τα αγάλματα έχουν κακοποιηθεί, έχουν φαγωθεί στην κυριολεξία, ενώ όντας ταλαιπωρημένα από τη μάχη που έδωσαν μέσα στους αιώνες κάτω στον βυθό ξεχωρίζουν τα σημεία που νίκησαν επειδή κρύφτηκαν στη λάσπη. Η πλήρης αντίθεση του τέλειου με το ατελές. Οι ''Ομηρικοί ήρωες'' στο τέλος της αίθουσα αυτής έχουν βγει μόλις από τη μάχη με τη διάβρωση και στέκονται αγέρωχοι στο πόστο τους. Ο σοφός Οδυσσέας εμπνέει σεβασμό και αφοσίωση, ενώ ο παρορμητικός Αχιλλέας είναι έτοιμος να τραβήξει το ξίφος του σε όποιον απειλήσει το....ναυάγιο.
Περνώντας, λοιπόν, ανάμεσα από ήρωες βρίσκεσαι μπροστά σε ένα ηρωικό εγχείρημα αποκατάστασης και επεξήγησης του περίφημου Μηχανισμού. Το φως στην αίθουσα ελάχιστο αφήνοντας μια νότα μυστηρίου και κάπου εκεί να ξεχωρίζουν μέσα σε προθήκη τα 82 θραύσματα του μηχανισμού με πρόσωπα γύρω να σφίγγουν τα μάτια προσπαθώντας να κατανοήσουν αυτό το περίεργο χάλκινο αντικείμενο.
Πίνακες με εκτενείς πληροφορίες δείχνουν έναν πολύπλοκο μηχανισμό, ο οποίος περιλαμβάνει οδοντωτούς τροχούς, άξονες, κλίμακες και δείκτες που τίθεντο σε κίνηση μέσω μιας χειρολαβής για να υπολογίζονται η θέση του Ήλιου, της Σελήνης, οι φάσεις της Σελήνης, οι θέσεις των πλανητών, οι εκλείψεις, οι περίοδοι των αρχαίων αγώνων και τα όποια άλλα αστρονομικά φαινόμενα. Κάποιοι τον ταύτισαν με αστρολάβο, κάποιοι άλλοι με πλανητάριο στα πρότυπα του Αρχιμήδη... αλλά όπως και να 'χει αποτελεί τον αρχαιότερο αναλογικό υπολογιστή. Κατασκευάστηκε πιθανότατα το 80 π. Χ στη Ρόδο από τη σχολή του Ποσειδωνίου. Από τους σπουδαιότερους μελετητές του μηχανισμού ήταν ο πυρηνικός φυσικός Χ. Καράκαλος και ο Derek De Solla Price.
Στη μέση της αίθουσα μπορείς να παρακολουθήσεις ένα εκπαιδευτικό βίντεο σε τρισδιάστατη μορφή σχετικά με το πώς λειτουργούσε ο μηχανισμός. Ο ενθουσιασμός πολλών επισκεπτών τους κάνουν να ορμούν πάνω στην οθόνη αγγίζοντας και προσπαθώντας να καταλάβουν τον τρόπο λειτουργίας συζητώντας μεταξύ τους. Μπορεί να εμποδίζεται η παρακολούθηση από άλλους επισκέπτες, αλλά χαμογελάς καθότι συνειδητοποιείς τη σημασία της έκθεσης: ο κόσμος ενώνεται, συζητά, ερευνά... οι σύγχρονοι προσπαθούν να βρουν απαντήσεις για τους προγόνους τους ξεχνώντας για λίγο τις όποιες διαφορές που έχουν μεταξύ τους. Κι αυτό είναι το όμορφο που συμβαίνει με αυτές τις εκθέσεις.
Εκπληκτικές είναι οι σύγχρονες αναπαραστάσεις του μηχανισμού τόσο από ξένους όσο και από Έλληνες, ενώ εκθέματα που δίνουν να καταλάβουμε καλύτερα τη λειτουργία του, όπως αναπαραστάσεις κατασκευών του Ήρωνα, του Αρχιμήδη και η θεωρία του Αριστοτέλη για την κίνηση των κύκλων από τα ''Μηχανικά'' διευκολύνουν την κατανόηση του αρχαίου αυτού υπολογιστή.
Στο βάθος δύο μεγάλες οθόνες στο έδαφος με επιπρόσθετες πληροφορίες, καθώς και η αναπαράσταση λειτουργίας ενός σύγχρονου ρολογιού ολοκληρώνουν το ταξίδι της έκθεσης.
Καιρός για τον δρόμο της επιστροφής. Το κεφάλι βαρύ από τη σκέψη, αφού καλείσαι να συνθέσεις ένα αρχαίο παζλ και αισθάνεσαι ανόητος που δυσκολεύεσαι να το συλλάβεις. Βγαίνοντας ρίχνω μια τελευταία ματιά στα εκθέματα και τα αποχαιρετώ. Η έκθεση μου έδωσε την αίσθηση ότι όλα ήταν ζωντανά. Σαν να μην πρόκειται για έργα τέχνης, αλλά για πραγματικές οντότητες που πασχίζουν να κρατηθούν στη ζωή. Χρόνος παραμονής μου: δύο ώρες και κάτι μέσα σε μια μικρή έκθεση, αλλά τόσο μυστηριώδη. Περιδιαβαίνοντας τις υπόλοιπες αίθουσες του μουσείου μέχρι την έξοδο αισθάνθηκα σαν να έβγαινα από σπήλαιο κρατώντας πολύτιμο θησαυρό. Το ταξίδι συνεχίζεται μες στο νου. Τροφή για σκέψη, αναλογισμός, προσπάθεια να απαντήσω σε ερωτήματα. Βυθίστηκα κι εγώ σαν το παλιό αυτό πλοίο και έψαξα μέσα μου το ναυάγιο του εαυτού μου. Στο κατάρτι της σκέψης μου αγναντεύω την μεσημβρινή Αθήνα. Άδεια και ήσυχη. Ίσως ο επειδή βρισκόμουνα σε βάθος και μόλις βγήκα στην επιφάνεια. Καλό ταξίδι!
Για πληροφορίες σχετικά με την έκθεση και το μουσείο πατήστε στον σύνδεσμο.
