Ο ιστορικός της τέχνης, ως ερευνητής, επιφορτίζεται με την μελέτη, την ερμηνεία των έργων τέχνης, τη σύνδεσή τους με το ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο γεννήθηκαν, καθώς και την μελέτη της πρόσληψής τους τόσο από το σύγχρονο όσο και το μεταγενέστερο κοινό. Έτσι, ένα έργο τέχνης πρέπει να εξετάζεται συγχρονικά και διαχρονικά, σε συνάρτηση με τα ευρύτερα συμφραζόμενα. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον κόσμο, αλλάζει με αποτέλεσμα η αισθητηριακή αντίληψη του ανθρώπου να εξαρτάται όχι μόνο από φυσικούς παράγοντες αλλά και από ιστορικούς.¹

Ο γεωφυσικός, ιστορικός, πολιτικός, οικονομικός, τεχνολογικός παράγοντας που εκφράζουν το υλικό υπόστρωμα μιας κοινωνίας, βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση μεταξύ τους. Ο φιλοσοφικός θρησκευτικός, επιστημονικός, αισθητικός παράγοντας, επηρεάζουν την πορεία της τέχνης, εκφράζοντας την ιδεολογία της εκάστοτε εποχής, που έχει τις δικές της συνταγές, διαφορετικό ύφος, κώδικες και συμβατικότητες.² Αυτό ακριβώς πρέπει να μελετήσει ο ιστορικός, που γίνεται ιστοριογράφος, περνώντας από την βιογραφία ή την εργογραφία στην ιστοριογραφία. Ο ιστορικός, καλείται να αντιμετωπίσει τρία βασικά προβλήματα του χώρου της ιστορίας της τέχνης: την αντιμετώπιση της ιστορίας της τέχνης ως ιστορία των καλλιτεχνών, την αντιμετώπιση της ιστορίας της τέχνης ως μέρος της γενικότερης ιστορίας των πολιτισμών και την αντιμετώπιση της ιστορίας της τέχνης ως ιστορία των έργων τέχνης.³

Ο ιστορικός οφείλει να εντοπίσει το κενό που δεν βρήκαν οι προκάτοχοί του και να θέσει ένα νέο ερώτημα, που θα φέρνει στο φως κάτι γνωστό αλλά ξεχασμένο και παραγνωρισμένο.⁴ Ο ιστορικός, μελετά το παρελθόν, μέσα από το δικό του παρόν, μέσα από τις δικές του εμπειρίες και προσπαθεί να κατανοήσει την τέχνη του παρελθόντος μέσα από την γνώση της ετερότητάς του.⁵ Βλέπει τις αντιδράσεις των αρχικών θεατών του έργου τέχνης. Συνεχίσει με αυτές των μεταγενέστερων για να φτάσει σε αυτές των συγχρόνων του⁶, γνωρίζοντας ότι αυτές οι αντιδράσεις είναι πάντοτε διαμεσολαβημένες από την τεχνοκριτική της κάθε εποχής, που ουσιαστικά ρυθμίζει το γούστο και διαμορφώνει τα αισθητικά κριτήρια των εκάστοτε θεατών.⁷ Έτσι, θα είναι σε θέση να κατανοήσει και να ερμηνεύσει την πρόσληψη νέων μορφών τέχνης, στυλ, τεχνοτροπιών, κινημάτων, αλλά και να μελετήσει την επανεκτίμηση ενός έργου, καλλιτέχνη ή ενός στυλ γενικότερα, μέσα στο χρόνο και τον χώρο, εξετάζοντας τους λόγους που την επιβάλλουν κάθε φορά.

Συνεπώς, η έρευνα του ιστορικού της τέχνης πρέπει να λαμβάνει γνώση τόσο των κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών, ιδεολογικών συνθηκών, όσο και των ιδεολογιών της κοινωνικής τάξης της εποχής που εξετάζει.⁸ Η ιδεολογία, που είναι άμεσα συνδεδεμένη με την κοινωνία και τις οικονομικές, πολιτικές, πολιτισμικές εξελίξεις, εκφράζει μια συγκεκριμένη τάξη, ομάδα, ένα σύνολο, επιτρέποντας την ερμηνεία όλων των προϊόντων της καλλιτεχνικής παραγωγής.

Κάθε έργο παράγεται μέσα από την ιδεολογία ενός συγκεκριμένου κοινωνικού συνόλου, του οποίου αποτελεί μέρος, Μελετώντας την ιδεολογία της κάθε κοινωνικής ομάδας, καθώς και των θεατών και κυρίως των διανοουμένων-κριτικών που  ερμηνεύουν το έργο των καλλιτεχνών, ο ιστορικός τέχνης θα μπορέσει να κατανοήσει τους διαφορετικούς ορίζοντες προσδοκίας, αλλά και τα διαφορετικά συμφραζόμενα στα οποία, εμφανίζονται και εκτιμώνται θετικά ή αρνητικά ένα έργο, ένας καλλιτέχνης, ένα εικαστικό κίνημα. Θα μπορέσει ουσιαστικά να ανασυγκροτήσει τις έννοιες, τα επιχειρήματα, τις ερμηνείες, τις θεωρητικές προϋποθέσεις, που διαθέτουν οι προηγούμενοι αυτού μελετητές για την πρόσληψη των έργων τέχνης και των δημιουργών τους, καθώς και την ιστορική και κοινωνική κατάσταση μέσα στην οποία τα καλλιτεχνικά προϊόντα παράγονται. Έτσι, ο ιστορικός τέχνης, εφαρμόζοντας και αξιοποιώντας τα θεωρητικά εργαλεία που οφείλει να διαθέτει, αποκαθιστά την ολότητα των ιστορικών φαινομένων, το αρχικό περιβάλλον, στο οποίο γεννιόνται, εξελίσσονται και διαμορφώνονται, χωρίς τα οποία είναι αδύνατη η κατανόηση των εικαστικών προϊόντων.

 Στειακάκης Χρυσοβαλάντης

(Ιστορικός Τέχνης)

Υποσημειώσεις:

1. Benjamin, W. Δοκίμια για την Τέχνη, Μτφρ. Δ. Κούρτοβικ, Αθήνα, Εκδόσεις Κάλβος, 1978 (α΄ έκδοση: 1930-1940), σ. 16.
2. Μουρέλος, Γ. Θέματα αισθητικής και φιλοσοφίας της τέχνης. Οι κοινωνικές βάσεις των Καλών Τεχνών, τόμος δεύτερος, Αθήνα, Εκδόσεις Νεφέλη – Βιβλιοθήκη της Τέχνης, 1985, σ. 43, 45-191.
3. σύμφωνα με τον Νίκο Χατζηνικολάου. Βλ. Hadjinikolaou, N. Histoire de l'art et lutte des classes, Παρίσι, Francois Maspero, 1978, σ. 27-76.
4. Jauss, H. R. Η Θεωρία της Πρόσληψης. Τρία Μελετήματα, Μτφρ. –Eισαγωγή- Επίμετρο Μίλτος Πεχλιβάνος, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1995, σ. 9-10.
5. Benjamin, W. ό.π., 1978, σ. 72 και εξής.
6. Hadjinikolaou, N. «Art History and the History of the Appreciation of Works of Art», στο Proceedings of the Caucus for Marxism and Art, Ιανουάριος 1978, σ. 11.
7. Adorno, T. W., Αισθητική θεωρία, Μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2000 (α΄ έκδοση: Φραγκφούρτη, Suhrkamp Verlag, 1970), σ. 387.
8. Hadjinikolaou, N. ό.π., 1978, σ. 197-198.

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία:

• Adorno, Theodor W. Αισθητική θεωρία, Μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2000 (α΄ έκδοση: Φραγκφούρτη, Suhrkamp Verlag, 1970).
• Antal, Frederic. Μελέτες Ιστορίας της Τέχνης, Μτφρ. Α. Παππάς, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999.
• Beardsley Monroe, C. Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών Από την Κλασική Αρχαιότητα Μέχρι Σήμερα, Μτφρ. Δ. Κούρτοβικ και Π. Χριστοδουλίδης, Αθήνα, Εκδόσεις Νεφέλη, 1989 (α΄ έκδοση: 1981).
• Benjamin, Walter. Δοκίμια για την Τέχνη, Μτφρ. Δ.Κούρτοβικ, Αθήνα, Εκδόσεις Κάλβος, 1978 (α΄ έκδοση: 1930-1940).
• Hadjinikolaou, Nicos. Histoire de l'art et lutte des classes, Παρίσι, Francois Maspero, 1978.
• Hadjinikolaou, Nicos. «Art History and the History of the Appreciation of Works of Art», στο Proceedings of the Caucus for Marxism and Art, Ιανουάριος 1978, σ. 11.
• Jauss Hans Robert. Η Θεωρία της Πρόσληψης. Τρία Μελετήματα, Μτφρ. –Eισαγωγή- Επίμετρο Μίλτος Πεχλιβάνος, Αθήνα, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1995.
• Μουρέλος, Γιώργος. Θέματα αισθητικής και φιλοσοφίας της τέχνης. Οι κοινωνικές βάσεις των Καλών Τεχνών, τόμος δεύτερος, Αθήνα, Εκδόσεις Νεφέλη – Βιβλιοθήκη της Τέχνης, 1985.
• Χατζηνικολάου, Νίκος. Νοήματα της εικόνας. Μελέτες ιστορίας και θεωρίας της τέχνης, Ηράκλειο/Ρέθυμνο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994.