Τα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης της θεραπείας μέσω των εικαστικών υπήρχαν σαφείς αντιστοιχίες με τη διδασκαλία των εικαστικών. Παρ? όλα αυτά, η διαφορά ανάμεσα στο ρόλο του δασκάλου και στο ρόλο του θεραπευτή άρχισε να διαφαίνεται, καθώς στη δεκαετία του 1970 η θεωρία και η πρακτική της θεραπείας μέσω των εικαστικών αναπτύσσονταν σταδιακά προς την κατεύθυνση της ψυχοθεραπείας.
Μελετώντας το βιβλίο των Sue Jennings και Ase Minde, με τίτλο «Οι Μάσκες της Ψυχής» βρήκα χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με την θεραπεία μέσω των εικαστικών (art therapy) και της δραματοθεραπείας (dramatherapy) και τον συνδυασμό των δύο, καθώς και για την πρωταρχική ανάγκη του ανθρώπου να εκφράζεται.
Συγκεκριμένα αναφέρει ότι η θεραπεία μέσω των εικαστικών (art therapy) προέρχεται από δύο κυρίως τομείς: την εικαστική τέχνη και την ψυχολογία και σημαίνει τη χρήση των εικαστικών με θεραπευτικό σκοπό. Σε μία τέτοια είδους θεραπεία ο θεραπευτής ζητάει από τον ασθενή να εκφράσει τα συναισθήματα, τα όνειρα και τα εσωτερικά του βιώματα μέσω ποικίλων καλλιτεχνικών μέσων. Το έργο τέχνης που δημιουργεί θεωρείται αναπαράσταση του αντικειμενικού κόσμου, αλλά το άτομο που δημιουργεί το έργο προβάλλει πάνω του τμήματα του εαυτού του και του αντικειμένου. Η σχέση που αναπτύσσεται είναι τριαδική, δηλαδή θεραπευτής-θεραπευόμενος-εικόνα. Η θεραπεία μέσω των εικαστικών μπορεί να είναι ατομική ή και ομαδική, βασιζόμενη στις υποκειμενικές ανάγκες του ασθενούς και καθοδηγούμενη από τον θεραπευτή δίνοντας ασκήσεις με συγκεκριμένη θεματική.
Κατά τη δημιουργία του έργου ο άνθρωπος προβάλει τις εμπειρίες του με σύμβολα. Χρησιμοποιούνται εικόνες όπως πόρτες, παράθυρα, κλειδιά, πύλες, μάσκες, καταφύγια, σπίτια κ.α. Ο Carl Jung υποστηρίζει ότι "Τα σύμβολα είναι ένας φυσικός τρόπος ψυχικής έκφρασης, η φυσική γλώσσα του ασυνειδήτου. Τα σύμβολα εμφανίζονται αυθόρμητα, είναι ζωντανές και προσωποποιημένες πτυχές της ψυχής. Είναι φορτισμένα με ψυχική ενέργεια -είναι υπερφυσικά- και έτσι είναι δυναμικά, έχουν καθοδηγητική δύναμη και δημιουργούν συνέπειες."
Στη δημιουργική τέχνη πάντα γίνεται μια συνάντηση. Οι καλλιτέχνες συναντούν τα τοπία, τις ιδέες ή τα εσωτερικά τους οράματα που θέλουν να εξωτερικεύσουν. Όσο δημιουργούν, απορροφώνται μέσα σε αυτά και γίνονται κομμάτι του έργου τέχνης. Ταυτόχρονα όμως βγαίνουν έξω από αυτό και προσπαθούν να το δουν από διάφορες προοπτικές. Παρατηρώντας εμένα αλλά και άλλους συναδέλφους μου, όσο και αν έχεις απορροφηθεί κατά την δημιουργία του, φτάνει η στιγμή που αφήνεις κάτω τα εργαλεία σου και πηγαίνεις πίσω, μακριά από το έργο για να το μελετήσεις. Να το παρατηρήσεις από απόσταση και να επανέλθεις αργότερα για τις όποιες αλλαγές. Αυτή η δυνατότητα αλληλεπίδρασης, ανάμεσα στον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο, το να είσαι μέρος κάποιου πράγματος και ταυτόχρονα να είσαι απ? έξω, είναι η λέξη-κλειδί της επικοινωνίας. Δημιουργείται ένας χώρος που εκεί ζωντανεύει η λεκτική και η μη λεκτική επικοινωνία.
Σε ένα άλλο σημείο του βιβλίου αναφέρεται η γνώμη της Margreth Naumberg (1958), πρωτοπόρος της θεραπείας μέσω των εικαστικών στις ΗΠΑ, όπου έλεγε ότι "Η τεχνική της θεραπείας μέσω των εικαστικών βασίζεται στη γνώση ότι κάθε άτομο, είτε έχει γνώσεις τέχνης είτε όχι, έχει μια λανθάνουσα ικανότητα να προβάλλει τις εσωτερικές συγκρούσεις του σε μία παραστατική μορφή τέχνης. Συχνά, όσο πιο βαθιές εμπειρίες διερευνούν οι πίνακες των ασθενών, τόσο πιο εύκολα τις αρθρώνουν λεκτικά." Η τέχνη βοηθάει τους ανθρώπους να βιώσουν τον κόσμο με διαφορετικούς τρόπους και ως εκ τούτου τους βοηθά να δώσουν στις λέξεις μεγαλύτερη ουσία, κάνοντάς τες πιο ζωντανές.
Είχα την τύχη να βιώσω, μέσα από την προσωπική μου εμπειρία και την συμμετοχή μου σε βιωματικά σεμινάρια art therapy, αυτό που τόσο συχνά έχουμε ακούσει και έχουν περιγράψει συγγραφείς διαφόρων βιβλίων σχετικού θέματος, δηλαδή το δημιουργικό ταξίδι. Κατά την διεξαγωγή των σεμιναρίων που παρακολούθησα συνειδητοποίησα πόσο σημαντικό είναι οι συντονιστές και το θέμα που επεξεργάζονται σε συνδυασμό με την δυναμική της εκάστοτε ομάδας. Η ιδιότητα και ο επαγγελματικός προσανατολισμός που έχει ο καθένας είναι το λιγότερο που έχει σημασία ακόμα και για έναν καλλιτέχνη! Μέσα από το προσωπικό μου ταξίδι είχα την ευκαιρία να αξιολογήσω και να εκτιμήσω τις δυνατότητες αυτής της μεθόδου.
Ο Arthur Robbins στο βιβλίο του «The Artist as Therapist» (1987), λέει ότι: "Στην θεραπεία οι ασθενείς και ο θεραπευτής προσπαθούν να βρουν μέσα τους τον καλλιτέχνη. Η θεραπευτική διαδικασία για τους ασθενείς είναι μια συνεχής πάλη για να ανακαλύψουν αληθινές εσωτερικές αναπαραστάσεις και σύμβολα και τους δίνει μορφή ώστε να αναπτύξουν πιο πλούσιες και πιο συγκεκριμένες ζωντανές πραγματικότητες. Οι θεραπευτές δίνουν διέξοδο στον καλλιτέχνη μέσα τους, με μια συνεχή διαδικασία διατήρησης ενός υποστηρικτικού περιβάλλοντος που θα προσφέρει στους ασθενείς το χώρο, την ενέργεια και την ορμή για να αλλάξουν." Όντως πολλά άτομα δυσκολεύονται να βρουν λέξεις για τα εσωτερικά τους συναισθήματα, τους φόβους και τις εμπειρίες τους. Το έργο τέχνης γίνεται συμβολική γλώσσα για τα εσωτερικά τους συναισθήματα και τους βοηθά να οικοδομήσουν μια γέφυρα ανάμεσα στην εσωτερική και την εξωτερική πραγματικότητα.
Παρ? όλη την εικαστική μου παιδεία, πριν και κατά την διάρκεια των σπουδών μου, η επαφή μου με το θεατρικό στοιχείο, τη δραματοποίηση, τον αυτοσχεδιασμό και ιδιαίτερα τη χρήση του σώματος, μου έδωσε πληθώρα από ερεθίσματα προς επεξεργασία και υπήρξε καταλυτική για την κινητοποίηση ασυνείδητων διαδικασιών. Θα έλεγα ότι απελευθερώθηκα και εκ τότε απέκτησα ένα ευρύτερο πεδίο εναλλακτικών εκφράσεων και δράσεων. Ήταν ένα εποικοδομητικό μέσο ανίχνευσης όπου κατάφερα να εξερευνήσω τα συναισθήματά μου και εκτόνωσα συσσωρευμένο άγχος που είχα εκείνη την περίοδο, υπαρξιακές ανησυχίες, εντάσεις και προσωπικούς φόβους. Εκ των υστέρων ενημερώθηκα ότι υπάρχει η δραματοθεραπεία και ήταν πραγματικά μια πολύ ευχάριστη έκπληξη!
Ο Winnicott (1988) τονίζει την τεράστια σημασία του παιχνιδιού και της φαντασίας για την δημιουργία του ενδιάμεσου ή «μεταβατικού χώρου», όπου ο άνθρωπος από βρέφος αλλά και σε ολόκληρη την ζωή του ταξιδεύει από τη μη διαφοροποιημένη συγχώνευση στη διαφοροποιημένη ατομικότητα. Επίσης ο Ernst Kris αναφερόταν στη μαγική δύναμη της εικόνας, στον τρόπο που η φαντασιωσική διαδικασία παίρνει μορφή και ζωή μέσα από τις εικόνες. Τόσο η θεραπεία μέσω των εικαστικών όσο και άλλων μορφών τέχνης, βασίζονται στη δύναμη της φαντασίας, όχι της υποτιμημένης πρωτογενούς διαδικασίας, αλλά της πολύτιμης πρώτης ύλης που μας φέρνει σε επαφή με τον πλούσιο κόσμο του ασυνειδήτου. Άλλωστε αυτός είναι και ο στόχος σε κάθε μορφή θεραπείας μέσω της τέχνης.
Η αξία της εικαστικής, και όχι μόνο, ψυχοθεραπείας προσφέρει έναν «καθρέφτη» στα συναισθήματα και στις σκέψεις. Σε αντίθεση με τον προφορικό λόγο, η εικόνα είναι κάτι που μένει. Είναι λοιπόν ένα είδος «χειροπιαστής μνήμης», γιατί ο άνθρωπος μπορεί να επιστρέψει σε μια εικόνα που δημιούργησε παλιά και να τη διερευνήσει ξανά. Εκφραζόμενος κάποιος μέσα από τα δημιουργήματά του αποκτά έναν απόλυτα προσωπικό και ιδιαίτερο τρόπο για να επικοινωνήσει αυτά που γνωρίζει ή αυτά που δεν γνωρίζει και αγνοεί.
Από τα παραπάνω κατέληξα στο συμπέρασμα ότι η καθημερινή μας ζωή, από τη μέρα που γεννιόμαστε, είναι μια περίοδος αλλαγής χρωμάτων, υλικών, μυρωδιών, μεταβατικών χώρων- καταστάσεων. Καλούμαστε καθημερινά να εμβαθύνουμε στο είναι μας και να αποκωδικοποιήσουμε όλα αυτά τα άλυτα θέματα που μας απασχολούν και να δώσουμε νόημα στις πράξεις και τα συναισθήματά μας, να εκφράσουμε τις ανθρώπινες πτυχές που δεν μπορούν να εκφραστούν με λόγια.
Συνοψίζοντας, η ζωή είναι ένα ταξίδι από τη γέννηση στον θάνατο και ο κάθε άνθρωπος καλείται να βιώσει την προσωπική του ανάπτυξη μέσα από την προσωπική του αναζήτηση και κατανόηση. Να οικοδομήσει τις δικές του βάσεις και να βρει τρόπους να εκφράσει όλη αυτή την εσωτερική ανησυχία. Οι εμπειρίες οφείλουν να είναι διδακτικές κάθε φορά και να μην στέκουν στο βωμό του αφορισμού για μεταγενέστερα βιώματα! Να κατανοήσουμε εις βάθος τα μηνύματα που μας παρέχει η εικαστική δημιουργία και να την εφαρμόζουμε όποτε νιώθουμε την ανάγκη.
Η μουσικοθεραπεία (music therapy), η δραματοθεραπεία (dramatherapy) και η χοροθεραπεία (dance therapy), μέσα από τη μουσική, το δράμα και το χορό αντίστοιχα, προσφέρονται επίσης ως εναλλακτικές θεραπευτικές μέθοδοι.
Βιβλιογραφία:
- "Οι Μάσκες της Ψυχής", Sue Jennings, Ase Minde, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1996.
- "Ο Άνθρωπος και τα Σύμβολά του", Carl Jung, Εκδόσεις Αρσενίδης, Αθήνα 1980.
Οι φωτογραφίες είναι από το προσωπικό μου αρχείο και από το φωτογραφικό υλικό της Visual Hellas.
