Η μοντέρνα τέχνη και οι «-ισμοί» που συναντά κανείς στο πεδίο της ιστορίας και της θεωρίας της τέχνης, δεν γεννήθηκε εξελικτικά από την τέχνη του 19ου αιώνα. Αντίθετα, προήλθε από την κατάρρευση των αξιών αυτού του αιώνα. Ο 19ος αιώνας γνώρισε μια επαναστατική τάση, γύρω από την οποία οργανώθηκαν η φιλοσοφική, πολιτική και φιλολογική σκέψη, η καλλιτεχνική παραγωγή και η δραστηριότητα των διανοουμένων. Όσα διαδραματίζονται τη συγκεκριμένη εποχή, μπορούν να ερμηνευτούν σαν διάλυση της ομοφωνίας που υπήρχε τον 19ο αιώνα. Έτσι, από κοινωνικοπολιτική άποψη υπάρχει η πρόκληση της εργατικής τάξης ενάντια στο Κεφάλαιο, καθώς η εργατική τάξη δεν αποδέχεται πια έναν υποδεέστερο ρόλο στην υπηρεσία του καπιταλισμού. Παράλληλα, οι καταπιεσμένες ομάδες προσπαθούν να βελτιώσουν την θέση τους, με αποτέλεσμα η αποδοχή της κοινωνικής θέσης, η υποταγή στην εξουσία και η τυφλή υπακοή να αρχίσουν πλέον να κλονίζονται.

Σε ανάλογο πλαίσιο, ο πατριωτισμός, η εκτέλεση του καθήκοντος και ο χριστιανισμός αμφισβητούνται, καθώς η αυτογνωσία του ανθρώπου αρχίζει να αλλάζει και η ανθρωπολογία αναζητά τις πρωτόγονες ρίζες της θρησκείας. Φιλόσοφοι, όπως ο Friedrich Nietzsche και ο Henri Bergson, τονίζουν την επικράτηση του ενστίκτου στην λογική, ενώ ψυχολόγοι, όπως ο Sigmund Freud και ο Carl Jung, αποδεικνύουν την ισχύ και τη σημασία του ασυνείδητου. Με δεδομένες τις ραγδαίες εξελίξεις στο επιστημονικό και το τεχνολογικό επίπεδο, ο κόσμος μετά το 1910 και τις συνέπειες που επιφέρει ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, μοιάζει πιο περίπλοκος από τον προηγούμενο. Μετά το 1930, η οικονομική κρίση και η μαζική ανεργία στη Δύση αποτελούν ζοφερή αλληλουχία την ώρα που η ανάπτυξη του φασισμού στην Ιταλία και του ναζισμού στη Γερμανία εγκαινιάζουν μια διαδικασία βίας που οδηγεί στην κατάκτηση της Αβησσυνίας, τον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ο μοντερνισμός στον χώρο των εικαστικών τεχνών, θεωρείται μια ευρύτατη ομοιογενής κίνηση που έχει της ρίζες της στον ρομαντισμό και αναπτύσσεται στα συμφραζόμενα των τριών πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, καθορίζοντας τον ορίζοντα προσδοκίας διανοουμένων, καλλιτεχνών και κοινού για τα επόμενα χρόνια έως και σήμερα με τις τεχνικές, τα μέσα και τους πειραματισμούς που εισάγει. Σε αυτή την περίοδο εμφανίζονται τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά κινήματα στην ιστορία της ευρωπαϊκής τέχνης. Έτσι, ο φωβισμός κάνει αισθητή την παρουσία του το διάστημα 1905-1907, ο εξπρεσιονισμός το 1905-1924, ο κυβισμός το 1907-1914, ο φουτουρισμός το 1909-1914, ο ραγιονισμός το 1911, ο σουπρεματισμός το 1912, ο κονστρουκτιβισμός το 1912-1913, το νταντά το 1915-1922, η μεταφυσική ζωγραφική το 1917, το de stijl το 1917-1931, ο σουρεαλισμός το 1918-1960, το bauhaus το 1919. Η κίνηση του μοντερνισμού, βρήκε γρήγορα υποστηρικτές τόσο στην Ευρώπη όσο και την Αμερική, οι οποίοι εξέφραζαν την αριστερή-μαρξιστική ιδεολογία, ενώ ταυτόχρονα η εικαστική πρωτοπορία δέχτηκε πολλαπλές επιθέσεις από τη συντηρητική διανόηση αυτής της εποχής στο όνομα του ανερχόμενου και πάλι εθνικισμού.

Ο όρος μοντερνισμός δεν αναφέρεται μόνο στις τεχνικές-αισθητικές προϋποθέσεις του έργο, αλλά και στην θεωρητική βάση των αρχών που το διέπουν. Κύριο στοιχείο του μοντερνισμού είναι η ρήξη που προκάλεσε στο συνεχές της παράδοσης και που θεωρείται πλέον τελειωμένο γεγονός. Η πρωτοπορία του 20ού αιώνα, εξέπληξε το κοινό, επέβαλε τις αρχές της και δημιούργησε δική της παράδοση. Επιδιώξεις και εκφραστικά μέσα του μοντερνισμού θεωρούνται τώρα η αυτονομία που επιτυγχάνεται με την επιπεδότητα, καθώς και ο αυτοκαθορισμός με την παραμόρφωση. Στην επίτευξη τόσο της αυτονομίας όσο και του αυτοκαθορισμού, βοηθά η διάσπαση της μορφής και η προβολή της διαδικασίας στο αποτέλεσμα, δίνοντας με αυτό τον τρόπο την εντύπωση ότι το έργο είναι ατελείωτο. Οι καλλιτέχνες του μοντέρνου εστιάζουν τη προσοχή τους σε θέματα όπως τοπία και αντικείμενα, ενώ ο ρόλος του θέματος περιορίζεται. Ο μοντέρνος δημιουργός αρνείται πλέον την οπτική πραγματικότητα του αντικειμενικού κόσμου ή την χρησιμοποιεί για να την γεμίσει με την προσωπική του αγωνία, να δώσει τη δική του ερμηνεία για τον κόσμο, προβάλλοντας πάντα μια ελεύθερη και πιο υποκειμενική γραφή και τεχνοτροπική γλώσσα. Έτσι, κοινά σημεία των εκφραστών των μοντερνιστικών τάσεων είναι η απόφασή τους να κάνουν μια τέχνη σύμφωνη με την εποχή τους, αρνούμενοι τις αναφορές στα κλασικά πρότυπα. Ταυτόχρονα, επιθυμούν την μείωση της απόστασης ανάμεσα στις υψηλές τέχνες και τις εφαρμογές τους στους ποικίλους κλάδους της οικονομικής παραγωγής, ενώ παράλληλα αναζητούν μια διακοσμητική λειτουργικότητα, επιδιώκουν ένα στιλ με στόχο να ερμηνεύσουν την πνευματικότητα από την οποία φερόταν να εμπνέεται και να εξαγνίζεται η εκβιομηχάνιση.

Στειακάκης Χρυσοβαλάντης
(Ιστορικός Τέχνης)

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Αργκάν, Τζούλιο Κάρλο. Η Μοντέρνα Τέχνη, Απόδοση από τα ιταλικά Λίνα Παπαδημήτρη, Προλογίζει ο Νίκος Κεσανλής, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης-Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών Αθηνών, 1998, (α΄ έκδοση: Φλωρεντία, RCS Sansoni Editore S.p.A., 1970), σ.212.
• Faulkner, Peter. Μοντερνισμός, Μτφρ. Ιουλιέττα Ράλλη – Καίτη Χατζηδήμου, Αθήνα, Εκδόσεις Ερμής, 1982 (α΄ έκδοση: Methuen & Co, 1977).
• Gombrich, Ernst. Το χρονικό της τέχνης, Μτφρ. Κάσδαγλη Λ., Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ, 19992 (α΄ έκδοση: Λονδίνο, Phaidon Press, 1950).
• Κωτίδης, Αντώνης. Μοντερνισμός και «παράδοση» στην ελληνική τέχνη του μεσοπολέμου, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1993.
• Μικέλι, Μάριο ντε. Οι Πρωτοπορίες της Τέχνης του Εικοστού Αιώνα, Μτφρ. Λένα Παπαματθεάκη, Επιμέλεια Τέτη Χατζηνικολάου, Αθήνα, Εκδόσεις Οδυσσέας, χ.χ., (α΄ έκδοση: χ.ε., χ.χ.).
• Στράγκος, Νίκος. (επιμέλεια) Έννοιες της μοντέρνας τέχνης. Από τον φωβισμό στον μεταμοντερνισμό, Μτφρ. Ανδρέας Παππάς, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2005 (α΄ έκδοση: Λονδίνο, Thames and Hudson, 1994).
• Χαραλαμπίδης, Άλης. Η τέχνη του εικοστού αιώνα. Ζωγραφική – πλαστική – αρχιτεκτονική 1880-1920, τόμος Ι-ΙΙΙ, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1990.
• Χόνορ, Χιου. – Φλέμινγκ, Τζον. Ιστορία της τέχνης, τόμος 3-4, Μτφρ. Παππάς Α., Αθήνα, Εκδόσεις Υποδομή, 1991.