Δεν είναι λίγες οι φορές που προβληματίστηκα στο παρελθόν σχετικά με το εάν και κατά πόσον οι εικόνες που προσλαμβάνουμε στην καθημερινότητα καθίστανται αντικείμενο επεξεργασίας, κριτικής και αξιολόγησης από μέρους μας. Διότι εάν κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει, πώς έχουμε την αξίωση έπειτα να επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στην προσπάθεια κατανόησης των έργων ζωγραφικής, γλυπτικής, χαρακτικής και λοιπών μορφών εικαστικής δημιουργίας;

Την απάντηση στο ερώτημά μου, την ανακάλυψα διαβάζοντας τη θεωρία του David Perkins, καθηγητή του Πανεπιστημίου του Harvard, ο οποίος στο βιβλίο του ?The Intelligent Eye? επισημαίνει ότι η καθημερινή σκέψη των ανθρώπων είναι κατά κανόνα εμπειρική και έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: έχει την τάση να είναι βιαστική, στενή, συγκεχυμένη και μη συστηματική.

Η βιαστική σκέψη χαρακτηρίζει τους ανθρώπους που παίρνουν βιαστικές αποφάσεις, χωρίς να αποδίδουν στην εκάστοτε περίσταση την προσοχή που της αναλογεί, χωρίς να αναλογίζονται τις συνέπειες, ωθούμενοι από την παρόρμησή τους. Η στενή αντίληψη εντοπίζεται σε ανθρώπους που ρέπουν προς την ταξινόμηση όσων βλέπουν σε οικείες γι? αυτούς κατηγορίες και προς τη σκέψη επ? αυτών μέσα από δοκιμασμένα κανάλια, επηρεαζόμενοι συχνά από πολιτισμικές προκαταλήψεις που περιορίζουν τις προσδοκίες και την αντιληπτική τους ικανότητα. Συγκεχυμένη σκέψη έχουν συνήθως οι άνθρωποι όταν εξετάζουν κατά προσέγγιση ή συνολικά τα διαφορετικά μέρη της πραγματικότητας, χωρίς να ταξινομούν ξεκάθαρα τους στόχους και τις προτεραιότητές τους. Τέλος, η μη συστηματική σκέψη των ανθρώπων συνίσταται στα νοητικά άλματα από το ένα θέμα στο άλλο που διαπράττουν κατά τρόπο τυχαίο, αφήνοντας άτακτες σκέψεις να εισβάλλουν στο μυαλό τους.

Σε ό,τι αφορά την παρατήρηση των έργων της εικαστικής τέχνης, οι άνθρωποι είθισται να χρησιμοποιούν την εμπειρική σκέψη, συνεπώς αναδεικνύονται κατά τον Perkins, τα τέσσερα αρνητικά χαρακτηριστικά της. Πιο συγκεκριμένα, οι άνθρωποι συχνά στέκονται μπροστά σε ένα έργο τέχνης, το οποίο μάλιστα δείχνει να τους ελκύει, μόλις για μισό λεπτό, χωρίς να αφιερώνουν χρόνο για εμβάθυνση ή προβληματισμό. Επιπλέον,  παραβλέπουν κατά την παρατήρηση έργων τέχνης τα υπόγεια μηνύματα ή τις συμβολικές διαστάσεις που τυχόν φέρουν και τα απορρίπτουν, χωρίς να εξετάσουν τη βαθύτερη αξία τους. Άλλες φορές περιορίζονται σε συνολικές θεωρήσεις των έργων, μη λαμβάνοντας υπόψη τα επιμέρους στοιχεία της εκάστοτε σύνθεσης. Τέλος, παρατηρείται ότι οι άνθρωποι κοιτούν φευγαλέα ένα έργο τέχνης χωρίς να επιχειρούν να ανακαλύψουν τι μπορεί αυτό να τους προσφέρει.

Ο  Perkins αναφέρει πως οι προαναφερθείσες διανοητικές παγίδες ερμηνεύονται λόγω του ότι η εμπειρική σκέψη των ανθρώπων είναι οργανωμένη για γρήγορη και αποτελεσματική ανταπόκριση βασίζεται σε ταχύτατους μηχανισμούς αυτόματης αναγνώρισης μοτίβων, που δίνουν τη δυνατότητα ταχείας εξαγωγής νοημάτων (τα οποία εδράζονται στη διαίσθηση) από την εισροή πληροφοριών κάθε λεπτό. Επιπλέον, η εμπειρική σκέψη λειτουργεί βάσει του οικείου, προβάλλοντας ένα γνωστό μοτίβο σε ένα συγκεχυμένο, χωρίς να ενδιαφέρεται για το αν το νοητικό σχήμα είναι αξιόπιστο ή όχι. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της είναι ότι λειτουργεί ολιστικά, συγκεντρώνοντας μεγάλο όγκο πληροφοριών και κατατάσσοντάς τις σε κατηγορίες, παραβλέποντας τις λεπτές διαφορές. Τέλος, η εμπειρική σκέψη, επειδή αποτελεί έναν μηχανισμό που λειτουργεί λεπτό προς λεπτό, ελάχιστα ενδιαφέρεται να οργανωθεί συστηματικά μέσα στον χρόνο. Τείνει να επεκτείνεται σ? ένα αυξανόμενο ευρύ φάσμα περιπτώσεων και όχι να συγκροτείται σε ένα οργανωμένο φάσμα γνώσεων.

Σύμφωνα με τον Perkins, για τον έλεγχο των αδυναμιών της εμπειρικής σκέψης απαιτείται η σκέψη που θα περιέχει στοχασμό. Η στοχαστική σκέψη συνιστά τη συγκροτημένη διανοητική διεργασία της αυτό-διαχείρισης της εμπειρικής σκέψης, προκειμένου να είναι δυνατό να αναπτυχθούν στο μέγιστο οι διανοητικές μας δυνάμεις. Η στοχαστική σκέψη δύναται να διαχειρίζεται καλύτερα τις δυνατότητες της εμπειρικής σκέψης, ενδυναμώνοντας και αμβλύνοντας τις αδυναμίες της τελευταίας.

Συνοψίζοντας, θα καταλήγαμε στο ότι  οι άνθρωποι, στοχαστικά σκεπτόμενοι στην καθημερινή τους ζωή, θα αποφύγουν να κρίνουν βιαστικά και θα επιλέγουν να αφιερώνουν περισσότερο χρόνο για σκέψη και επεξεργασία των οπτικών δεδομένων. Επίσης, αντί να περιορίζουν σε στεγανά τη σκέψη τους, θα επιχειρούν να τη διευρύνουν και να την καθιστούν πιο τολμηρή. Ακόμα, αντί να σκέφτονται επιπόλαια, θα εμμένουν στο να αποδίδουν ενάργεια και βάθος στους συλλογισμούς τους και αντί να ανακινούν περιφερειακά ζητήματα, στην περίπτωση που ένα κεντρικό χρήζει επίλυσης, θα επικεντρώνονται σε αυτό και θα εξετάζουν τα μεμονωμένα θέματα  που το αφορούν ξεχωριστά. Αν είναι δυνατό με τη βοήθεια μιας μορφής παίδευσης οι άνθρωποι να ελέγχουν την εμπειρική σκέψη τους έναντι των οπτικών ερεθισμάτων που καθημερινά δέχονται, είναι πιθανό να οδηγηθούν βαθμιαία και στην εις βάθος επεξεργασία των μηνυμάτων που παρέχει σε όλους μας η εικαστική δημιουργία.