Τόσο το περιεχόμενό τους όσο και η πηγή της προέλευσής τους δεν είναι ξεκάθαρα. Βασικός μελετητής των ονείρων ήταν ο Αυστριακός γιατρός και ψυχίατρος του 20ου αιώνα Sigmund Freud (Σίγκμουντ Φρόυντ). Σύμφωνα με την ψυχολογική ερμηνεία του Freud, τα όνειρα αναδύονται μέσα από το ασυνείδητο. Όπως κάθε ανθρώπινη πράξη, ως ένα βαθμό, υποκινούνται από το υποσυνείδητο. Με άλλα λόγια, ο Freud πίστευε ότι ο άνθρωπος περιορίζει σε τέτοιο βαθμό τα θέλω και τα ένστικτά του με αποτέλεσμα αυτά να εμφανίζονται κατά τη διάρκεια του ύπνου του.
Πολλές φορές τα όνειρα έχουν αποτυπωθεί μέσα στην τέχνη από διάφορους καλλιτέχνες. Η ύπαρξη των ονείρων μέσα στον κόσμο της τέχνης μετράει πολλούς αιώνες πριν. Για την ακρίβεια, βρίσκουμε αναφορές ονείρων ακόμη και μέσα στη Βίβλο ή και στην Ιλιάδα του Ομήρου όπου βλέπουμε αναφορές σε όνειρα που βιώνουν οι διάφοροι χαρακτήρες.
Ωστόσο, για να πούμε με ακρίβεια αν ένα έργο αποτυπώνει την «ιστορία» ενός ονείρου, χρειαζόμαστε ένα συγκεκριμένο αφηγηματικό πλαίσιο. Έτσι λοιπόν, κυρίως στις εικαστικές τέχνες, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εάν υπήρχαν έργα εμπνευσμένα από τα όνειρα πριν τη περίοδο του μοντερνισμού.
Με το καλλιτεχνικό ρεύμα του Ρομαντισμού να δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα συναισθήματα στα τέλη του 18ου αιώνα, μπορούμε να διακρίνουμε εμφανώς ότι η θεματική του «οράματος» είτε αυτό προκαλείται από την κατάσταση του ονείρου είτε από μέθη, αποτελεί πολλές φορές το κεντρικό συστατικό προς αναπαράσταση για κάποιους από τους κορυφαίους καλλιτέχνες.
Στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα, τα ρεύματα του Συμβολισμού και του Εξπρεσιονισμού εισάγουν τις εικαστικές τέχνες στις «φανταστικές αφηγήσεις των ονείρων». Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud συνέπεσε με την εμφάνιση και ενός άλλου καλλιτεχνικού ρεύματος του 20ου αιώνα, τον Σουρεαλισμό. Ο Σουρεαλισμός συνδύασε κατά κάποιο τρόπο τις παρορμήσεις που απεικόνισαν προγενέστερα ο Ρομαντισμός και ο Εξπρεσιονισμός εστιάζοντας όμως ξεκάθαρα στην έννοια του ασυνειδήτου ως βασικό εργαλείο για την καλλιτεχνική δημιουργία.
Το άρθρο αυτό εστιάζει σε τρία έργα, τριών καλλιτεχνών που χρησιμοποίησαν στην καλλιτεχνική τους πρακτική τη θεματική του ονείρου. Η προσέγγιση του ονείρου μέσα σε αυτά τα έργα γίνεται είτε με την απεικόνιση παραισθησιακών στοιχείων που υποδηλώνουν μια ονειρική κατάσταση είτε με την επιλογή του ίδιου του τίτλου του έργου. Μιλάμε για τους Ισπανούς καλλιτέχνες Pablo Picasso και Salvador Dali καθώς και για τον- πιο σύγχρονο- Αμερικανό καλλιτέχνη Jim Shaw και τα έργα τους «Le Rêve», «Όνειρο που προκλήθηκε από το πέταγμα μιας μέλισσας γύρω από ένα ρόδι ένα λεπτό πριν το ξύπνημα» και «Dream Object (Eyeball TV Model)» αντίστοιχα.
Ο Pablo Picasso (Πάμπλο Πικάσο| 25 Οκτωβρίου 1881 - 8 Απριλίου 1973) ήταν Ισπανός ζωγράφος και κατατάσσεται ανάμεσα στους κυριότερους εκπροσώπους της τέχνης τους 20ου αιώνα. Μαζί με τον Ζωρζ Μπρακ, εισήγαγαν στην τέχνη τον κυβισμό και αφιερώθηκαν στην καλλιτεχνική αυτή πρακτική συνεισφέροντας σημαντικά στη διαμόρφωση και την εξέλιξη της μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης.
Το έργο του Le Rêve (Το Όνειρο στα Γαλλικά) είναι ένα λάδι σε καμβά και χρονολογείται από το 1932. Την εποχή εκείνη ο καλλιτέχνης ήταν πενήντα ετών. Το συγκεκριμένο έργο του, απεικονίζει την 24χρονη ερωμένη του Marie-Thérèse Walter. Φημολογείται ότι φιλοτεχνήθηκε ένα απόγευμα της 24ης Ιανουαρίου του 1932. Ανήκει στην περίοδο των διαταραγμένων απεικονίσεων του Picasso. Μια περίοδος που χαρακτηρίζεται από τα πολύ απλουστευμένα περιγράμματα και τις έντονες χρωματικές αντιθέσεις που υποδεικνύουν τις απαρχές του Φωβισμού.
Le Rêve, Pablo Picasso
Πολλοί είναι εκείνοι που αναφέρουν ότι το έργο είναι εντελώς συνηθισμένο από πλευράς θεματολογίας. Η Marie-Thérèse, με μεγάλα, χονδρά, άκρα όπως συνήθιζε να αποδίδει καλλιτεχνικά ο Picasso, κάθεται αποκοιμισμένη σε μια καρέκλα. Το κεφάλι της είναι γερμένο στη μια πλευρά, το ένα στήθος προτεταμένο και έχει ένα χαμόγελο στα κόκκινα χείλη της. Είναι δύσκολο να μην προσέξει κανείς ότι το πρόσωπό της είναι χωρισμένο στα δύο και ότι το ένα μισό στη κορυφή του έχει το σχήμα ενός ανδρικού πέους.
Το ερωτικό περιεχόμενο που δίνει αυτό το στοιχείο στον πίνακα έχει σημειωθεί κατ' επανάληψη ανάμεσα στους καλλιτεχνικούς κύκλους, με τους κριτικούς τέχνης να τονίζουν ότι ο Picasso έχει ζωγραφίσει εσκεμμένα ένα αντρικό μόριο στο πρόσωπο του μοντέλου του. Πολλοί αναρωτιούνται εάν ο καλλιτέχνης την αποτύπωσε με τέτοιο τρόπο ώστε να δηλώσει πως ονειρεύεται τον φοβερό εραστή της και ότι μόνο εκείνος είναι στο μυαλό της και της φέρνει ευφορία ακόμη και τη στιγμή που εκείνη κοιμάται.
Το στοιχείο του ονείρου στο συγκεκριμένο έργο βρίσκεται αρχικά στον τίτλο του. Στην ουσία όμως, το έργο απεικονίζει μια γυναίκα να κοιμάται. Το ότι θα μπορούσε ίσως και να ονειρεύεται είναι περισσότερο μια εικασία. Τα υπόλοιπα στοιχεία του πίνακα δεν προέρχονται από τον κόσμο των ονείρων. Ο καλλιτέχνης, σύμφωνα με το προσωπικό του καλλιτεχνικό ύφος, απεικονίζει ένα κατά τα άλλα ρεαλιστικό περιβάλλον στο οποίο τοποθετεί την πρωταγωνίστρια του έργου στο κέντρο του ενδιαφέροντος παρουσιάζοντάς την να κοιμάται.
Ο Salvador Dalí (Σαλβαντόρ Νταλί| 11 Μάιου 1904 – 23 Ιανουαρίου 1989), ήταν διακεκριμένος Ισπανός σουρεαλιστής καλλιτέχνης ο οποίος γεννήθηκε στην Καταλονία της Ισπανίας. Ήταν ένας ταλαντούχος συντάκτης γνωστός για τις εντυπωσιακές σουρεαλιστικές εικόνες στα έργα του. Συχνά, οι καλλιτεχνικές του δεξιότητες αποδίδονται στην επιρροή του καλλιτέχνη από τους «μεγάλους δασκάλους» της αναγέννησης.
Ο Dalí είχε μια εξαιρετικά ανεπτυγμένη φαντασία και συχνά αρέσκονταν στο να τροφοδοτεί μια ασυνήθιστη πομπώδη συμπεριφορά. Ήταν εκκεντρικός στους τρόπους του και στην εμφάνισή του. Συχνά όταν βρίσκονταν ανάμεσα σε κόσμο, προς μεγάλη απογοήτευση των όσων είχαν τα έργα του σε εκτίμηση, τραβούσε την προσοχή του κόσμου περισσότερο και από τα έργα που φιλοτεχνούσε.
Τα έργα του περιείχαν εκτεταμένους συμβολισμούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα και σήμα κατατεθέν του καλλιτέχνη είναι τα «ρολόγια τήξης» που ενισχύουν την θεωρία του Einstein (Αϊνστάιν) περί σχετικότητας. Ο ελέφαντας είναι επίσης μια επαναλαμβανόμενη εικόνα στο έργο του Dalí. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο έργο του «Όνειρο που προκλήθηκε από το πέταγμα μιας μέλισσας γύρω από ένα ρόδι ένα λεπτό πριν το ξύπνημα». Οι ελέφαντες, που αποτελούν έμπνευση από το γλυπτό του Gian Lorenzo Bernini στη Ρώμη ενός ελέφαντα που φέρει έναν αρχαίο οβελίσκο, εμφανίζονται στο έργο του Dalí με μακρύτερα από τα κανονικά και μόλις και με τα βίας ορατά πόδια.
Όνειρο που προκλήθηκε από το πέταγμα μιας μέλισσας γύρω από ένα ρόδι ένα λεπτό πριν το ξύπνημα, Salvador Dali
Αυτό το σχετικά μικρό σε μέγεθος (51 x 40,6 εκατοστά) αλλά μεγαλειωδώς ισχυρό και τέλεια ζωγραφισμένο έργο είναι ένα από τα καλύτερα σουρεαλιστικά δείγματα. Όπως φαίνεται και από τον τίτλο του, το έργο αποτελεί το όνειρο κάποιου. Στο έργο που ο ίδιος ο καλλιτέχνης χαρακτηρίζει ως μια «δια χειρός ζωγραφισμένη φωτογραφία», συναντάμε ένα παραθαλάσσιο τοπίο με ήρεμα νερά και έναν μακρινό ορίζοντα όπου η Gala (σύντροφος και μούσα του καλλιτέχνη) βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της σκηνής.
Η Gala σε κατάσταση ονείρου, αιωρείται πάνω σε έναν βράχο σε άγνωστο τόπο και χρόνο. Ένα σκοτεινό περιβάλλον αιχμαλωτίζει τον τρόπο με τον οποίο εκτυλίσσονται τα περισσότερα όνειρα. Τόσο σύμφωνα με τον τίτλο του όσο και με τα στοιχεία που παραθέτει ως απεικονιστικό παράδειγμα, το έργο του Dalí αγγίζει τον κόσμο των ονείρων μεταφέροντας τον θεατή του εκτός τόπου και χρόνου όπως ακριβώς συμβαίνει και κατά τη διάρκεια που κάποιος ονειρεύεται. Το έργο βρίσκεται στο Thyssen-Bornemisza Museum, Madrid και είναι ένα λάδι σε καμβά που χρονολογείται από το 1944.
Ο Jim Shaw (χρονολογία γέννησης 1952) είναι ένας σύγχρονος Αμερικανός καλλιτέχνης που γεννήθηκε στο Midland. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Michigan το 1974 και ακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Ινστιτούτο τέχνης της California το 1978. Ο Shaw ζει και εργάζεται στο Los Angeles και είναι παντρεμένος με μια άλλη καλλιτέχνιδα που έχει σαν έδρα της το Los Angeles, την Marnie Weber.
Ο Shaw είναι ανάμεσα στους πιο καταξιωμένους καλλιτέχνες στην απεικόνιση έργων από τον κόσμο της φαντασίας και των ονείρων. Η σειρά των έργων του με τίτλο «Rinse Cycle» αποτελεί την πρώτη ολοκληρωμένη σειρά έργων του καλλιτέχνη σε παγκόσμιο επίπεδο και αποτελεί μια σύνθεση από εκατοντάδες ζωγραφικά έργα, γλυπτά, ready- mades, σχέδια και βίντεο από τα τελευταία εικοσιπέντε χρόνια.
Ο ίδιος ο καλλιτέχνης ισχυρίζεται ότι αποτυπώνει στα έργα του εικόνες και στοιχεία από τα προσωπικά του όνειρα που έχει δει μόλις το προηγούμενο βράδυ.
Είναι ένας υπέροχος συντάκτης, ζωγράφος και γλύπτης, πολυτεχνίτης των «επινοημένων θρησκειών και πολιτισμών», συλλέκτης έργων τέχνης που βρίσκει σε ξεχασμένα μικρά καταστήματα ζωγραφικής και λάτρης της ψυχεδελικής σουρεαλιστικής τέχνης.
Μετά από χρόνια στο συγκρότημα Destroy All Monsters (το οποίο ίδρυσε, με τον Mike Kelley, μεταξύ άλλων), ο Shaw ήρθε στο καλλιτεχνικό προσκήνιο στην περιοχή του Λος Άντζελες από τα τέλη του 1970. Ως μέλος μιας γενιάς που αποφοίτησε από το CalArts (California Institute of the Arts), ο Shaw έχει προσφέρει πολλά όμορφα έργα-με βάση τα βιβλία- κατά τη διάρκεια της συνεχώς εξελισσόμενη καριέρα του. Η σειρά των έργων του «Rinse Cycle» συγκεντρώνει περισσότερα από 100 έργα ζωγραφικής, γλυπτά, σχέδια και βίντεο από τα τελευταία 25 χρόνια.
Dream Object Eyeball TV Model, Jim Shaw
Το γλυπτό του με τίτλο Dream Object (Eyeball TV Model) δημιουργήθηκε το 2006 και ανήκει στη συλλογή της γκαλερί Jancou της Νέας Υόρκης. Το έργο, εκτεταμένο στις τρεις διαστάσεις του χώρου, αποκομμένο από τον πραγματικό χώρο και χρόνο, μεταφέρει τον θεατή σε έναν φανταστικό ονειρικό κόσμο δίνοντας του και κάτι πολύ προσωπικό από τον ίδιο τον καλλιτέχνη, την απεικόνιση του ίδιου του ονείρου του. Όπως και τα υπόλοιπα έργα του από τη συλλογή «Rinse Cycle», που ο ίδιος ονομάζει «Dream Objects», τόσο στην αναφορά των τίτλων τους όσο και στο περιεχόμενο των μορφολογικών τους στοιχείων, απεικονίζεται με τρόπο άμεσο και ξεκάθαρο η ουσία της θεματικής του ονείρου.
Αναστασία Βουτσά (Εικαστικός- Μουσειολόγος)
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
- Bernard, D. – Manfred, E. (eds), The Dream and the Enlightenment, Paris, Honore Champion, 2003.
- Daiches, A., D., Critical History of English Literature, 2nd edn., London, Secker & Warburg, 1969, p. 866.
- Jones, A., (ed.), A companion to Contemporary Art since 1945, Blackwell Publishing, Ltd, USA, 2006.
- Sillars, L. (ed.), Jim Shaw: The Rinse Cycle, Walther König, Köln, 2013.
- Ανρί Ζιντέλ, Πάμπλο Πικάσο, εκδ. Μεταίχμιο, 2004.
- Χουντουμάδη Αν. - Πατεράκη Λ., Σύντομο Ερμηνευτικό Λεξικό Ψυχολογικών Όρων, Δωδώνη, (Αθήνα 1989).
- Φρόυντ, Σίγκμουντ, Η Ερμηνεία των Ονείρων, μτφρ. Λευτέρη Αναγνώστου, Β΄ Έκδ., Αθήνα, Εκδόσεις Επίκουρος, 1995.
