Η ύπαρξη του Βόυτσεκ-Μέρος Ζ'

(6) Δημοκρατία στον Βόυτσεκ

Η δημοκρατία γεννήθηκε στον χώρο της Αρχαίας Ελλάδας, εκεί όπου ανθούσε όλος ο φιλοσοφικός και πολιτικός λόγος από τους διανοούμενους της. Οι άνθρωποι, είχαν την ανάγκη να συμμετέχουν ενεργά στα κοινά της πολιτείας και μέσα από αυτές να τοποθετούνται, προσωπικά, κοινωνικά και πολιτικά. Έτσι λοιπόν, μέσα από αυτή την κοσμοσυρροή πραγμάτων και γεγονότων, έπρεπε να οριστεί μια Πολιτεία όπου θα ήταν ικανή να κυβερνά τους πολίτες της και θα όριζε τα κοινωνικοπολιτικά γίγνεσθαι. Έτσι, γεννήθηκε ο όρος Δημοκρατία, στην Κλασσική Ελλάδα του 5ου αιώνα π. Χ.,. Υποστήριζε ένα κοινωνικοπολιτικό σώμα το οποίο θα άρχεται από τον λαό, και το οποίο θα ασκεί τα συμφέροντα και τα δικαιώματά του. Με κύριο μέσο την ψηφοφορία ως λήψη αποφάσεων για τα γίγνεσθαι της. Γι' αυτό και η ετυμολογική ρίζα της λέξης προέρχεται από της λέξη δήμος, που σημαίνει λαός και από την λέξη κράτος, όπου είναι η εξουσία και η κυριαρχία. Λογικό, εφόσον ο λαός κατέχει την εξουσία/κυριαρχία. Η συγκεκριμένη ορολογία, πρωτοαναφέρθηκε από τον Ηρόδοτο στα πρώιμα γραπτά του που σώθηκαν, αλλά μετά αναφέρθηκε πιο αναλυτικά από τον Πλάτωνα στην Πολιτεία του ως αντιδιαστολή για τον ξεπεσμό της δημοκρατίας, αναφέροντας τα είδη της δημοκρατίας και τον διαχωρισμό της από τις φαύλες κοινωνίες.

     Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο παραλληλισμός της κοινωνίας του Βόυτσεκ με αυτόν που αναφέρει ο Πλάτωνας στην Πολιτεία του. Στον Βόυτσεκ, απουσιάζει κάθε ίχνος δημοκρατίας. Τα πάντα έχουν εκφυλιστεί. Αυτό που κυριαρχεί είναι η τυραννίδα. Το μέτωπο χωρίζεται σε δύο στρατόπεδα. Το πρώτο το κατέχουν, οι πολλοί οι αξιοκράτες προνομιούχοι , η λεγόμενη αριστοκρατία της μπουρζουαζίας, και το δεύτερο, οι λεγόμενοι κηφήνες, σύμφωνα με την Πολιτεία του Πλάτωνα, δηλαδή, οι πτωχοί, οι παρίες (πόρνες, απόκληροι). Συνδέουμε τα λεγόμενα του Πλάτωνα με μια πιο σύγχρονη ματιά. Πολύ περισσότερο, όπως και στον Πλάτωνα έτσι και εδώ ‹‹ η ιδεώδης πολιτεία είναι η αριστοκρατική στο πνεύμα μιλώντας μεταφορικά υποστηρίζει ότι η φθορά της αριστοκρατικής πολιτείας έχει αίτια εσωτερικά. Την ανάμειξη του χρυσού με το χάλκινο γένος. Διαστρεβλωμένο, έτσι γέννημα της η τιμοκρατική πολιτεία η οποία παραδίδεται στο θυμοειδές στοιχείο και στοχεύει στις τιμές, στις διακρίσεις, στις ηδονές και στον πλούτο (η Μαρία, αλλά και ο γιατρός και ο λοχαγός) ››.Συνεχίζει ότι από την τιμοκρατία γεννιέται η Ολιγαρχία. Οι λεγόμενοι πλουτοκράτες, οι οποίοι δημιουργούν μια κοινότητα από κηφήνες. Οι κακούργοι έχουν το κεντρί (η εξουσία της ελίτ στον Βόυτσεκ, αυτοί που τον εξουσιάζουν) και οι άλλοι δίχως κεντρί, οι πτωχοί (ο Βόυτσεκ με την Μαρία). Όλοι, όμως, επιδιώκουν την κατάλυση της πολιτείας (και ο Βόυτσεκ με το δίκιο στους καταπιεζόμενους, αλλά και ο γιατρός και ο λοχαγός με την ανάληψη της πλήρους εξουσίας και την εξαφάνιση των καταπιεζόμενων). Έτσι, εγκαθίσταται ένα ''ανάπηρο'' πολίτευμα, η Δημοκρατία. Μια άμετρη δημοκρατία και ελευθερία, όπου τα πάντα και οι πάντες επιτρέπονται. Εδώ θα μπορούσαμε να εικάσουμε ότι ο Βόυτσεκ προέβη στην πράξη του φόνου από μια υπέρμετρη ελευθερία. Έτσι , αν συνεχιζόταν αυτή η μη ελεγχόμενη ελευθερία σίγουρα τα πάντα θα ξέφευγαν από κάθε λογική και έλεγχο. Λεηλασίες και δολοφονίες θα έπαιρναν μέρος, διότι σίγουρα και ο φόνος της Μαρίας δεν δικαιώνει τον ήρωα, ίσα που τον εγκλωβίζει περισσότερο. Άμα συνέχιζε το έργο, θα είχαμε την τυραννίδα ως πολίτευμα, όπου θα είχαμε έναν μόνο άρχοντα, ο οποίος θα κήρυττε πολέμους για να προφυλαχτεί από τους ελευθερόφρονες, για παράδειγμα ο λοχαγός θα εξαφάνιζε όλους τους Φραντς. Θα κυβερνούσε μια κοινωνία περισσότερη πρωτόγονη όπου ο άνθρωπος σαν άλογο ζώο φέρεται άξεστα και μη πολιτισμένα προς τους συνομήλικους του¹.

       Σε προηγούμενο κεφάλαιο της μελέτης μας (μέρος Γ') αναφέρουμε λίγα λόγια για την υπολειτουργία της επιστήμης. Αξιοσημείωτο είναι το επιστημονικό συμπέρασμα που είχε διατυπώσει, τον 19ο αιώνα, η τότε διάνοια της ψυχιατρικής, ο Freud. Ο Φρόυντ, είχε υποστηρίξει ότι η σχέση θεραπευμένου-γιατρού, έχει τεράστια σημασία και επιρροή προς την μεταξύ τους σχέση. Μια σχέση καθαρά εξουσιαστική και καθοδηγητική. Ο ασθενής κλείνει τα μάτια και αφήνεται ολοκληρωτικά στις οδηγίες του Θεού-γιατρού. Εδώ η ελεύθερη βούληση του ασθενή ακυρώνεται. Ο άνθρωπος σαν μαριονέτα καθοδηγείται στις καθημερινές του δραστηριότητες για να πράξει αυτό που υποχρεούται να κάνει ως ένας ηθικός άνθρωπος. Στο συγκεκριμένο έργο, ο Βόυτσεκ τυγχάνει μια επιπλέον διαχείριση από τον ''θεραπευτή'' (τον γιατρό) του. Γίνεται ένα πειραματόζωο. Γίνεται πειραματόζωο στα χέρια της επιστήμης, για να ερευνήσει και να ανακαλύψει τις αντοχές του ανθρώπινου είδους. Ένα υποκείμενο. Ο άνθρωπος, στο έργο του Μπύχνερ, είναι ένα υποκείμενο μελέτης². Έλλογο, μεν αλλά χωρίς προσωπική κρίση δε και δικαίωμα εκφοράς οποιασδήποτε κρίσης και άποψης. Όλα αυτά περί βούλησης ακυρώνονται και έτσι ο άνθρωπος έρχεται πιο κοντά στο ζώο, στην πρωτόγονη φύση του και στο αρχικό του στάδιο. Είναι σαν να διεξάγεται ένα ανάποδο ντόμινο στην θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου. Οποιαδήποτε πρόοδος καταργείται. Όλα, προτρέχουν προς τα πίσω, στην παρακμή της επιστήμης. Άρα, μιλάμε για μια αντί-επιστήμη ή καλύτερα για μια ψευδό-επιστήμη. Πρόκειται για μια καταχρηστική επιστήμη, που ποδοπατεί τα πάντα και αντί να σκοπεύει στην πρόοδο και εξέλιξη της ανθρωπότητας, στοχεύει στο αφανισμό της. ''Στην επιστήμη υπάρχει μια επανάσταση, εγώ θα την τινάξω στον αέρα.''^3, ισχυρίζεται ο γιατρός . Φανερά λοιπόν, ο γιατρός εκθέτει τους σκοπούς της επιστήμης του. Στοχεύει στον αφανισμό του ανθρώπινου είδους, και στην αντικατάσταση του από την δημιουργία ενός ζώου. Ένα παιχνίδι που μας θυμίζει την ιστορία του Τζέκιλ και Χάιντ . Με την μόνη και σημαντική διαφορά, ο Τζέκιλ-γιατρός είναι ήδη μεταμορφωμένος σε ''τέρας'' επιστήμονα, όπου ο Χάιντ-Βόυτσεκ κατατρέχετε από τον γιατρό του μόνο εσωτερικά και ιδιωτικά, όχι φανερά, ίσα-ίσα δημόσια παραδίδεται στις οδηγίες του επιστήμονα- Τζέκιλ. Μέσα στο έργο φανερά, παίζεται το ίδιο παιχνίδι εντολών, μεταξύ του γιατρού και του ήρωα μας⁴. Τέλος, αυτό το ''παιχνίδι'' σχέσης μας φέρνει στο νου τα πειραματόζωα των Γερμανών στο Άουσβιτς. Ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης το κουρείο και το ιατρείο όπου διεξάγονται πειράματα ερήμην των ασθενών-θυμάτων. Με αποτέλεσμα η κοινωνία να εξελίσσεται σε ένα ηθικό εγκαθαρτήριο!!!

Ελεάνα Γεωργούλη (Μαρία), Ηλίας Μελέτης (Βόυτσεκ), ''Βόυτσεκ'', θεατρική περίοδος 2014, θέατρο Άττις (νέος χώρος), photo credits: Αντωνία Καντά.

     Εδώ μπορούμε εύλογα να αναφέρουμε έναν άλλο παραλληλισμό για τον ήρωα μας. Η φιλοσοφική ιδεολογία του Νίτσε και η έννοια του Υπεράνθρωπου. Αρχικά, εύλογο είναι να αναφερθεί το γεγονός ότι ο γερμανός (συμπατριώτες με τον συγγραφέα Μπύχνερ-ίδιο κλίμα πολιτισμού και συν-ιδιοτροπίας, συν-κοσμοθεωρίας), Νίτσε, υποστηρίζει έναν άνθρωπο υπέρ-άνω των τεχνικών και κατασκευασμένων ηθικό-ιδεολογιών που του προσφέρει η έκαστος κοινωνία του. Ένας υπέρ-άνθρωπος που είναι έτοιμος να διαλύσει τα ήδη έτοιμα δεσμά που του σερβίρουν και να δημιουργήσει, να διαμορφώσει μια ολόδικια του κοσμοθεωρία. Επιπλέον, υποστήριζε σαφέστατα μέσα από όλη αυτή την ιδεολογία την επιλογή, την ανθρώπινη βούληση του ανθρώπου, φέρνοντας μας πάλι στο νου το ζήτημα της επιλογής του Σάρτρ, αλλά και την επιλογή του Δαρβίνου στην εξελικτικότητας της επιστήμης και επιλογής των ειδών. Ο υπεράνθρωπος του Νίτσε θα σταθεί αντάξιος στην δημιουργία μιας δικιάς του ιδεολογίας και επιλογής και όχι μιας ιδεολογίας φασιστικής, ρατσιστικής με την οποία παρερμηνεύτηκε και παρεξηγήθηκε όλο το φάσμα της φιλοσοφίας του Νίτσε. Έτσι, ο Βόυτσεκ, στο τέλος, του έργου πράττει τον φόνο ως μια ''φυσική επιλογή'', και που ο ίδιος με αυτή την πράξη πλέον, επειδή κατασπαράζει τους τέως δυνατούς του, βρίσκεται πλέον ο ίδιος ψηλά και ίσταται ενάντια σε όλο αυτό το κατεστημένο που αντιμετωπίζει. Έτσι, σαν μια μετά-τραγωδία το έργο η δολοφονική πράξη του Βόυτσεκ στέκεται σαν η μοναδική Αλήθεια, όπου ξεγύμνωσε όλο το ψεύδος της ηθικής και κόσμο-ιδεολογίας που τόσο καιρό τον περικύκλωνε. Άρα, ο Βόυτσεκ, μετά τον φόνο στέκεται σαν υπεράνθρωπος μπροστά στην ξεγυμνωμένη αλήθεια που φανέρωσε. Θυμίζοντας μας, τον μύθο της σπηλιάς του Πλάτωνα, όπου όλοι ''τυφλοί'' δεν μπορούν να ατενίσουν την μια και μοναδική αλήθεια. Ο Φραντς, ως απαίδευτος μέσα στην κοινωνία (στο σπήλαιο, μεταφορικά) των τυφλών ''πεπαιδευμένων (οι δεσμώτες), πέρασε από δοκιμασίες (έτρεξε στα καθήκοντα του, εκτελούσε τις διαταγές από τα αφεντικά του και την γυναίκα του) και εντέλει μέσα από τον ιδιοσύστατο χαρακτήρα του και μέσα από τον διάλογο με τον εαυτό του, έφτασε στην μια και μοναδική αλήθεια, τον ''φόνο''. Όλα , βεβαίως, φαντάζουν παραπλανητικά, διότι με τον φόνο που διέπραξε ο Φραντς, μπορεί ένα κομμάτι του να δικαιώθηκε, αλλά στην ουσία έμεινε στο σκοτάδι για πάντα. Η ιδεολογική κακουχία που δεχόταν από τους υφιστάμενούς του μόνο με φόνο δεν έπρεπε να ξεπληρωθεί, η δικαιοσύνη εξαφανίστηκε από όλα τα πεδία της κοινωνίας και της πολιτείας μαζί με το εσωτερικό δίκιο του Βόυτσεκ⁵.

Μαρία-Ευθυμία Γιαννάτου (θεατρολόγος)

Παραπομπές:

1.Παναγιώτης Εμμανουηλίδης, ‹‹Η Πολιτεία του Πλάτωνα››, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 1999, σσ.26-27.
2.''... Βόυτσεκ, αποτύπωσες θαυμάσια την ωραιότερη παραίσθηση mentalis partialis δεύτερου τύπου! Θα πάρεις αύξηση, Βόυτσεκ! Τύπος δεύτερος: έμμονη ιδέα σε συνδυασμό με κατάσταση γενικευμένης νηφαλιότητας... Ενδιαφέρουσα περίπτωση. Υποκείμενον Βόυτσεκ!''. Στο ομώνυμο κείμενο του θεατρικού προγράμματος της ομάδας Σημείο Μηδέν.(σ.41).
3.ό.π. σ.40.
4."... Τρως τα μπιζέλια σου;... Εκτελείς την υπηρεσία σου;... Να είσαι φρόνιμος. Για δώσε μου το σφυγμό σου. Έτσι.". ο.π. (σ.41,42).
5.Παναγιώτης Εμμανουηλίδης, Η Πολιτεία του Πλάτωνα, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 1999, σσ.119-122.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Μελέτες
• Artaud, Α. (1992). Το θέατρο και το είδωλο του. (Π. Μάτεσις, μετάφραση). Αθήνα: Δωδώνη.
• Βασιλειάδης, Γ. (2005). Γκέοργκ Μπίχνερ και Χαΐνριχ Φον Κλαιστ. Αθήνα: Αιγόκερος.
• Benjamin, W. (2011). Για μια κριτική της βίας. (Λ. Μαρσιανός μετάφραση). Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα.
• Γακοπούλου, Κ. (2008). Θέατρο και μεταθέατρο-θέσεις και αντί-θέσεις πάνω στην ερμηνεία της αρχαίας τραγωδίας. (Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
• Γεωργοπούλου-Μπακονικόλα, Χ. (1997). Το τραγικό, η τραγωδία και ο φιλόσοφος στον 20ο αιώνα. Αθήνα: Καρδαμίτσα.
• Deleuze, G. (2001). Η κοινωνία του ελέγχου. (Π. Καλαμαράς μετάφραση). Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα.
• Εμμανουηλίδης, Π. (1999). Η Πολιτεία του Πλάτωνα. Αθήνα: Μεταίχμιο.
• Camus. A (2013). Ο Επαναστατημένος άνθρωπος. (Τζ. Τσακίρη μετάφραση). Αθήνα: Μπουκουμάνης.
• Esslin, M. (1971). Μπρέχτ ο άνθρωπος και το έργο του. (Φ. Κονδύλης μετάφραση). Αθήνα: Αρίων.
• Marx, K. (2005). Εγκώμιο του εγκλήματος. (Τζ. Μαστοράκη μετάφραση). Αθήνα: Άγρα.
• Büchner, G. (2013). Βόυτσεκ. (Ι. Μεϊτάνη μετάφραση). Αθήνα: Νεφέλη
• Mill, J.S. (2012). On Liberty. United States: Sterling publishing Co Inc.
• Muller, Η. (1997). Δύστηνος Άγγελος. (Ε. Βαροπούλου μετάφραση). Αθήνα: Άγρα.
• Le Bon, G. (2004). Η ψυχολογία των Επαναστάσεων. (Ε. Καλκάνη μετάφραση). Αθήνα: Δαμιανός.
• Foucault, M. (1961). Η ιστορία της τρέλας. (Φρ. Αμπατζοπούλου μετάφραση). Αθήνα: Ηριδανός.
• Foucault, M. (1975). Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής. (Κ. Χατζηδήμου, Ι. Ράλλη μετάφραση). Αθήνα: Κέδρος – Ράππα.
• Freud, S. (1994). Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας. ( Γ. Βαμβαλής μετάφραση). Αθήνα: Επίκουρος.
• Steiner, G. (1988). Ο θάνατος της τραγωδίας. (Φ. Κονδύλη μετάφραση). Αθήνα: Δωδώνη.
Ελευθεριακή Κουλτούρα.

Λεξικά:
• Μπαμπινιώτης, Γ. (2006). Μικρό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε.
• Μανδαλά, Μ. (2005). Συνώνυμα-Αντώνυμα. Αθήνα: Τεγόπουλος – Φυτράκης.
• Pavis Patrice. (2006). Λεξικό του Θεάτρου. (Α. Στρουμπούλη μετάφραση). Αθήνα: Gutenberg.