Μέσα στην πορεία και την εξέλιξη της τέχνης, καλλιτέχνες που δραστηριοποιούνταν στον χώρο της ζωγραφικής, της γλυπτικής ή ακόμα και της φωτογραφίας και των πιο σύγχρονων καλλιτεχνικών πρακτικών όπως είναι η performance art και το video art, προσπάθησαν κατά καιρούς να προκαλέσουν τη «συγκίνηση» μέσα από τα έργα τους, σαν έναν τρόπο προσέγγισης και επικοινωνίας με τον θεατή. 

Κάθε καλλιτεχνικό μέσο έκφρασης, μπορεί να προκαλέσει διαφορετικού τύπου συναισθήματα στους θεατές. Σύμφωνα με διάφορους φιλοσόφους που έχουν αναπτύξει αισθητικές θεωρίες αναφορικά με την τέχνη, τόσο το να βιώσει κανείς μέσα από την επαφή του με την τέχνη έντονα συναισθήματα, όσο και το να έρθει πιο κοντά σε θεμελιώδη ανθρώπινα ζητήματα όπως εκείνα της ζωής και του θανάτου, αποτελεί έναν από τους πρωταρχικούς σκοπούς της τέχνης. Άρα η τέχνη από την φύση μπορεί να προκαλέσει «συγκινήσεις».

Αναφορικά τώρα με τον όρο «συγκίνηση», εάν εξετάσουμε την προέλευση και τη χρήση του από τον 14ο έως τον 20ο περίπου αιώνα, θα δούμε ότι υπάρχουν αρκετά προβλήματα ως προς την σημασία του. Η λέξη «συγκίνηση» προέρχεται από την Λατινική emoveo, που σημαίνει μετακομίζω ή απομακρύνομαι. Ακόμα και μέσα από ιστορικές πηγές που χρονολογούνται από το 1621, βλέπουμε ιστορικούς να χρησιμοποιούν την λέξη με την έννοια της κίνησης μέχρι και περίπου τις αρχές του 19ου αιώνα. Ο όρος «συγκίνηση» όπως προκύπτει, παλαιότερα δεν αναφέρονταν στα συναισθήματα αλλά σε μια φυσική κίνηση ή μετανάστευση.

Στις μέρες μας παρόλα αυτά, ο όρος είναι περισσότερο συνυφασμένος με τα ανθρώπινα συναισθήματα. Τόσο στην ψυχολογία όσο και στη φιλοσοφία, η «συγκίνηση» ως συναίσθημα αποτελεί μια εμπειρία που χαρακτηρίζεται από ψυχοφυσιολογικές εκφράσεις, νοητικές καταστάσεις, βιολογικές αντιδράσεις και είναι συνειδητή της περισσότερες φορές. Συχνά η συγκίνηση κάποιου συνδέεται ή και εξαρτάται από την διάθεσή του, την προσωπικότητα και την ιδιοσυγκρασία του.

Εάν λοιπόν προσπαθήσουμε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «συγκίνηση» μέσα σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο που συνδέεται με την τέχνη, θα καταλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο καταστάσεις, γεγονότα, ψυχικές και πνευματικές εμπειρίες συνδυάζονται αυτόματα στην ανθρώπινη συνείδηση βλέποντας ένα έργο τέχνης ή δημιουργώντας το. Τα περισσότερα καλλιτεχνικά μέσα, σε διαφορετικό βαθμό το κάθε ένα, προκαλούν κάποια «συγκίνηση» στον θεατή.

Σε αυτό το άρθρο, θα επικεντρωθούμε στη ζωγραφική, το video art και τη φωτογραφία, μέσα από τα έργα τριών καλλιτεχνών, μέσα στη δεκαετία του '70, οι οποίοι από πλευράς θεματολογίας ασχολούνται με το ανθρώπινο σώμα και τα ανθρώπινα συναισθήματα με βάση δεδομένες ψυχολογικές καταστάσεις. Οι τρεις καλλιτέχνες είναι ο Francis Bacon (1909- 1992), ο Bill Viola (1951) και η Francesca Woodman (1958- 1981) αντίστοιχα.

Αρχικά θα πρέπει να αναφέρουμε μια νοητή γραμμή που συνδέει το έργο και των τριών καλλιτεχνών μέσα στη δεκαετία του '70. Αυτή δεν είναι άλλη από την κυριαρχία την εννοιολογικής τέχνης και της performance art, μέσα στην δεκαετία αυτή, που επηρέασαν αισθητά τις αισθητικές επιλογές πολλών καλλιτεχνών. Ο κυριότερος όμως συνδετικός κρίκος αυτών των καλλιτεχνών έχει διττή σημασία. Ασχολούνται και οι τρεις με την απεικόνιση/ απόδοση του ανθρώπινου σώματος, όταν ο άνθρωπος που απεικονίζεται βιώνει έντονα συναισθήματα, πόνου, και αγωνίας. Επίσης, και οι τρεις καλλιτέχνες, μέσα στη δεκαετία του '70, ασχολήθηκαν με θεμελιώδη ζητήματα της ανθρώπινης ζωής, και κυρίως με τον θάνατο.

Ο Francis Bacon με τα εξπρεσιονιστικά του έργα της δεκαετίας του 1950, προκάλεσε σοκ στους κύκλους της διεθνούς καλλιτεχνικής σκηνής. Οι φρικαλέες έντονες μορφές του, που απεικόνιζαν τον φόβο, τη βία και τον πόνο, έφερναν στην επιφάνεια τις ψυχολογικές φοβίες και τα δεινά του 20ου αιώνα. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε, ότι ο καλλιτέχνης ανήκει σε μια γενιά που επηρεάστηκε άμεσα από τις εικόνες καταστροφής του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου. Σε αντίθεση με τους αφηρημένους εξπρεσιονιστές των Ηνωμένων Πολιτειών και τους εκπροσώπους του κινήματος Art Informel στην Ευρώπη που υπηρετούσαν την αφηρημένη τέχνη, ο Bacon επικεντρώθηκε στην ανθρώπινη φιγούρα.

Εργάστηκε σχεδόν με εμμονή για να απεικονίσει τον άνθρωπο να πασχίζει ενάντια στην οδύνη της ύπαρξής του. Έτσι απέδιδε στις μορφές του έναν χαρακτήρα μοναχικό, απελπισμένο, βίαιο αλλά ταυτόχρονα και ευάλωτο. Έναν άνθρωπο που βιώνει την αγωνία, την αβεβαιότητα και την οδύνη μιας και δεν έχει κανένα στήριγμα στον κόσμο. Μετέφραζε τις καταστάσεις την ψυχικής οδύνης σε σωματικές παραμορφώσεις ενώ τοποθετούσε τις φιγούρες του σε κλουβιά απομόνωσης, και σε άδεια δωμάτια χωρίς παράθυρα. Παρόλη την τρομακτική και βάναυση παρουσία αυτών των μορφών, ο καλλιτέχνης κατάφερνε να συνεπαίρνει τους θεατές με τα έργα τους.

Francis Bacon Study for a Portrait 1952

Μεγάλη επιρροή στο έργο του, εκτός από τις εικόνες των ιατρικών βιβλίων, άσκησαν οι φωτογραφίες του Eadweard Muybridge οι οποίες έδειχναν ανθρώπινες μορφές σε κίνηση, καθώς και οι αναπαραγωγές διάσημων έργων τέχνης. Για παράδειγμα, η σειρά των έργων του από «Πάπες που Ουρλιάζουν» βασίστηκε στο πορτρέτο του Velazquez που απεικόνιζε τον Πάπα Ιννοκέντιο X. Επίσης φόρο τιμής σε «μια αδελφή ψυχή» και έναν συνάδελφο ζωγράφο, αποτελεί η Σπουδή για ένα πορτρέτο του Van Gogh, το οποίο ακολούθησαν αναρίθμητες αυτοπροσωπογραφίες και πορτρέτα άλλων συναδέλφων και φίλων όπως για παράδειγμα του Lucian Freud. Με τις χαρακτηριστικές βίαιες απεικονίσεις στα έργα του, ο καλλιτέχνης απομακρύνθηκε από τους παραδοσιακούς κανόνες του πορτρέτου.

Francis Bacon Screaming Pope

Ωστόσο, μετά την αυτοκτονία του φίλου του George Dyer στα 1971, το ζήτημα του θανάτου άρχισε να κυριαρχεί στα έργα του και αποτέλεσε σχεδόν αποκλειστικό θέμα των απεικονιστικών του προσεγγίσεων για το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 1970. Μόνο στα τελευταία χρόνια της ζωής του ξεκίνησε να χρησιμοποιεί πιο έντονα χρώματα, ενώ οι μορφές του εμφανίζονται συνήθως πίσω από ασαφή πέπλα μυστηρίου που εξακολουθούν να φέρουν την επίδραση του συνταρακτικού και να προκαλούν στους θεατές έντονες «συγκινήσεις».

Ο Bill Viola (γεννημένος το 1951) είναι ένας σύγχρονος καλλιτέχνης που χρησιμοποιεί ως μέσο έκφρασης το video art. Θεωρείται πρωταρχική φιγούρα ανάμεσα σε καλλιτέχνες που χρησιμοποίησαν ως μέσο έκφρασης το video και τα ηλεκτρονικά μέσα γενικότερα αν και κατά τη δεκαετία του '70 όλα αυτά βρίσκονταν σε ένα περισσότερο πειραματικό και αμφιλεγόμενο στάδιο. Κοινό έδαφος με το έργο του Francis Bacon αποτελεί το ενδιαφέρον του Viola για τις φονταμενταλιστικές ανθρώπινες εμπειρίες όπως είναι η γέννηση, και ο θάνατος. Κορυφαία εμπειρία του καλλιτέχνη αποτελεί το γεγονός ότι σχεδόν πνίγηκε σε μια λίμνη σε νεαρή ηλικία. Αυτή την εμπειρία ο ίδιος περιγράφει ως «...ο πιο όμορφος κόσμος που έχω δει ποτέ στη ζωή μου», «χωρίς φόβο», και «γαλήνια».

Bill Viola Acceptance 2008

Η τέχνη του στο μεγαλύτερο μέρος της έχει να κάνει με θέματα όπως ο θάνατος, η γέννηση και γενικότερα κεντρικά ζητήματα που αφορούν τον άνθρωπο. Η αισθητική του επηρεάστηκε έντονα από το ενδιαφέρον του για μυστικιστικές παραδόσεις, καθώς και από θρησκευτικά θέματα της δυτικής μεσαιωνικής και αναγεννησιακής τέχνης. Ένα θέμα που εξερευνεί συχνά είναι ο δυϊσμός. Η ιδέα των αντιθέτων όπως είναι η ζωή και ο θάνατος, το φώς και το σκοτάδι, κ.α.
Αυτό που κάνει τη δουλειά του σημαντική για τους περισσότερους κριτικούς τέχνης, είναι η χρήση της εννοιολογικής τέχνης, των οπτικών τεχνών και ο συνδυασμός και των δύο. Το έργο τους έχει μια σχεδόν ζωγραφική ποιότητα που το κάνει προσιτό μέσα στα πλαίσια της σύγχρονης τέχνης. Το στοιχείο όμως που κάνει το έργο του αξιομνημόνευτο είναι οι προσπάθειές του να επικεντρωθεί σε θεμελιακά ζητήματα της ανθρώπινης ζωής.

Η «συγκίνηση» που προκαλούν τα έργα του, ακόμα και αν ο θεατής δεν έχει κάποιο οπτικό αντικείμενο ή γεγονός για να βασιστεί και να το κατανοήσει, αποτελεί καθαρό χαρακτηριστικό της δουλειάς του. Σε κάποια από τα έργα του βρίσκουμε αναφορές σε κλασικές απεικονίσεις όπως για παράδειγμα το έργο του «Catherine's Room» του 2001, που αποτελείται από παράλληλες σκηνές αναφορά στο έργο του Andrea di Bartolo «Η Αγία Αικατερίνη της Σιένα προσεύχεται» του 1939.

Bill Viola Catherine's Room 2001

Σε γενικές γραμμές, ο καλλιτέχνης κατάφερε χρησιμοποιώντας ως μέσο έκφρασης για την καλλιτεχνική του δημιουργία τη τέχνη του video art να αφυπνίσει στο κοινό του έντονες «συγκινήσεις» χρησιμοποιώντας ψυχικές καταστάσεις που βιώνει ο άνθρωπος και που εκφράζονται μέσα από την ανθρώπινη μορφή.

Η Αμερικανή φωτογράφος Francesca Woodman (1958- 1981), στον σύντομο βίο της, χρησιμοποίησε τόσο τον εαυτό της όσο και άλλες γυναικείες μορφές για να προκαλέσει «συγκίνηση» μέσα από τον φωτογραφικό της φακό. Κοινή αναφορά στο έργο της με εκείνο του Francis Bacon, αποτελεί η απομονωμένη ανθρώπινη φιγούρα μέσα σε άδεια και σκοτεινά δωμάτια.

Francesca Woodman 1975-1978

Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες της, περιλαμβάνουν μια σύνδεση της ψυχολογικής κατάστασης του αντικειμένου που φωτογραφίζει με το μάτι της φωτογράφου. Η καλλιτέχνης βρίσκεται τις περισσότερες φορές μπροστά και πίσω από τον φακό γεγονός που προσδίδει στα έργα της μια διάσταση που ξεπερνά τους συμβατικούς κανόνες της αυτοπροσωπογραφίας. Ο εαυτός της καταγράφεται συχνά στο έργο της, όπως συμβαίνει και στα έργα του Francis Bacon.

Όπως και στην περίπτωση του Viola, η νέες μορφές έκφρασης της δεκαετίας του '70 επηρέασαν έντονα την αισθητική της. Φωτογράφιζε τον εαυτό της με συχνότητα σχεδόν εμμονική. Συχνά μέσα στις φωτογραφίες της εμφανίζεται ως μια θολή κίνηση ή ως μια σκιά. Αυτά τα στοιχεία παραπέμπουν έντονα στην ιδέα του θανάτου και της απώλειας. Αυτό το θεματικό ιδεώδες που αναφέρεται στην οδύνη του ανθρώπου απέναντι στον θάνατο αποτελεί κοινό μέσο έκφρασης και στους τρεις καλλιτέχνες ενώ η ανάπτυξη «συγκινησιακών» εμπειριών στον θεατή αποτελεί το βασικό στοιχείο στο έργο τους.

Με τη φωτογραφία καταφέρνει να συλλάβει την στιγμή και να αποδώσει την συνέχεια του πραγματικού χρόνου. Οι αντιφάσεις στο έργο της, όπως και στα έργα του Viola, είναι ιδιαίτερα έντονες και γεμάτες «συγκινήσεις». Τα έργα της συνήθως δεν έχουν τίτλο, αλλά καταγράφονται απλά με ημερομηνίες. Ένα από τα έργα της που συνδέεται άμεσα με στο στοιχείο του θανάτου, «Άτιτλο» 1975- 1978, απεικονίζει μια γυναίκα νεκρή στην όχθη του ωκεανού η οποία αντικατοπτρίζεται στον καθρέφτη που κρατάει μια άλλη γυναίκα στην θέση του προσώπου της. Ισχυρό έργο, γεμάτο μηνύματα και συναισθήματα, προκαλεί σίγουρα «συγκίνηση» στον θεατή. Η ίδια η καλλιτέχνης, σχεδόν σαν μέρος του έργου της αναφορικά με τη ζωή, τον θάνατο και την απομόνωση, αυτοκτονεί σε ηλικία μόλις 22 ετών μετά από ερωτική απογοήτευση.

Francesca Woodman 1975- 1978

Ακλουθώντας τα νοητά νήματα που συνδέουν το έργο αυτών των τριών καλλιτεχνών, καταλαβαίνουμε ότι αφενός η θεματολογία που περιστρέφεται γύρω από θέματα ζωής και θανάτου όσο και το καλλιτεχνικό μέσο έκφρασης που χρησιμοποιεί ο καθένας, μεταδίδουν ισχυρά συναισθήματα σε κοινό και κριτικούς. Η αβεβαιότητα μιας νέας εποχής, οι προσωπικές εμπειρίες και ψυχολογικές καταστάσεις των καλλιτεχνών, διαγράφονται με τρόπο δυναμικό και στα τρία καλλιτεχνικά μέσα.

Παρόλο που για κάποιους αυτό που «συγκινεί» είναι περισσότερο το θέμα, για τους συγκεκριμένους καλλιτέχνες, κεντρικό ρόλο παίζει η απόδοση των συναισθημάτων που προκύπτουν από τα καλλιτεχνικά μέσα έκφρασης που χρησιμοποιεί ο καθένας για να αποδώσει τη κεντρική θεματογραφία της οδύνης, της ζωής και του θανάτου.

Αναστασία Βουτσά (Εικαστικός- Μουσειολόγος)

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

•Gombrich, E.H., The Story of Art, PHAIDON, 1995
•Gouk, P.- Hills, H. (eds), Representing Emotions: New Connections in the Histories of Art, Music and Medicine, Ashgate Publishing Limited, UK, 2005
• Janus, E., Francesca Woodman: Some Disordered interior Geometries, Flash Art, Μάρτιος- Απρίλιος, 2007
• Searle, A., Bill Viola: Haunch of Venison/St Olave's College, London, The Guardian, 29 Ιουνίου, 2006
• Weidemann, C.- Nippe, C., 50 Modern Artists You Should Know, Prestel, Munich- Berlin- London and New York, 2010
• Walsh, J., Bill Viola: The Passion, 2003