O homo erectus, πελεκώντας την πέτρα και από τις δύο μεριές, παρήγαγε ένα πιο αιχμηρό εργαλείο πριν από 1.000.000 χρόνια στην Αφρική και 500.000 στην Ασία και Ευρώπη. Την ίδια εποχή συντελείται και η ανακάλυψη της φωτιάς και μετά από 250.000 χρόνια περίπου τα πρώτα εργαλεία λειαίνονται και αποκτούν ένα πιο συμμετρικό σχήμα, κάνοντας έτσι το πρώτο βήμα προς την τέχνη. Ο άνθρωπος του Νεάντερνταλ ή homo sapiens, που έζησε στην Ευρώπη και στη δυτική Ασία είχε μια σημαντική ποικιλία εργαλείων, έβαφε το σώμα  του με κόκκινη ώχρα και συνόδευε τους νεκρούς του στους τάφους με τρόφιμα και όπλα. Έτσι, γίνεται το δεύτερο βήμα προς την τέχνη λόγω των επεμβάσεων στην πέτρα που είχαν μαγικό, αναμνηστικό ή και χρηστικό ρόλο. Γύρω στο 40.000 π.Χ. ο άνθρωπος του Νεάντερνταλ δίνει την θέση του στον homo sapiens sapiens, ο οποίος πριν την τελική φάση της εποχής των Παγετώνων (15.000 π.Χ.) παράγει τα πρώτα έργα τέχνης.

Το εντυπωσιακότερο από τα πρώτα αυτά έργα είναι μια μικροσκοπική γυναικεία μορφή από το Βίλεντροφ της Αυστρίας (Εικ. 1), η οποία χρονολογείται γύρω στο 30.000-25.000 π.Χ. Φτιαγμένη από ασβεστόλιθο, έχει περάσει στην βιβλιογραφία ως η «Αφροδίτη του Βίλεντορφ» αποτελώντας μια απεικόνιση της γονιμότητας. Το σώμα της χαρακτηρίζεται από μια αίσθηση στρογγυλότητας και σαρκικότητας. Τα χέρια και τα πόδια της είναι σχηματικά, ενώ πρόσωπο δεν υπάρχει, καθώς όλο το κεφάλι καλύπτεται από μπούκλες. Σε άλλες αντίστοιχες γυναικείες μορφές αυτής της περιόδου τονίζονται η κοιλιά, τα στήθη και οι γοφοί, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις που τα συγκεκριμένα σημεία αποδίδονται αφηρημένα με κωνικές, ωοειδής και σφαιρικές φόρμες. Την ίδια εποχή με την «Αφροδίτη του Βίλεντορφ» εμφανίζεται και ένα ανδρικό ειδώλιο από ελεφαντόδοντο (Εικ. 2) στο Μπρνο της Τσεχοσλοβακίας. Πρόκειται για ένα κτέρισμα τάφου σημαντικού ηγεμόνα. Το σώμα του αποδίδεται με αφηρημένο-αφαιρετικό τρόπο, ενώ το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη επικεντρώνεται στη νατουραλιστική απεικόνιση του κεφαλιού με τα βαθουλωτά μάτια και τα κοντοκουρεμένα μαλλιά. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι πρόκειται για μια προσωπογραφία, ένα σύμβολο, ή μια αναπαράσταση ακόμη ενός υπερφυσικού όντος που προφανώς είχε θρησκευτική χρήση. Ωστόσο, δεν είναι εφικτή η πιστοποίηση της επιλογής των ταφικών κτερισμάτων σύμφωνα με μαγικά ή αισθητικά κριτήρια. Παράλληλα, χάρη σε ένα μικρό κεφάλι (Εικ. 3) από ελεφαντόδοντο που έχει βρεθεί στο Γκροτ ντυ Παπ της Γαλλίας συμπεραίνει κανείς ότι οι γυναίκες χτενίζονταν με περίπλοκο τρόπο, ενώ από άλλα ευρήματα όπως ορισμένες μορφές ζώων (Εικ. 4) από το σπήλαιο Φόλγκελχερντ στην Βυρτεμβέργη της Γερμανίας φαίνεται ότι οι κάτοχοί τους τα κουβαλούν μαζί τους σαν φυλακτά. Όλες αυτές οι μορφές έχουν νατουραλιστικά στοιχεία, οδηγώντας στη διαπίστωση ότι ο δημιουργός αναπαριστά αυτό που βλέπει το μάτι και όχι αυτό που γνωρίζει το μυαλό.

Την περίοδο αυτή, γνωστή και ως ανώτερη Παλαιολιθική, οι παγετώνες είχαν μόλις υποχωρήσει και το τοπίο ήταν ανάλογο με εκείνο της σημερινής Γροιλανδίας. Οι άνθρωποι ήταν κυνηγοί και μόνο κατά τα διαστήματα παρατεταμένου χειμώνα σχημάτιζαν στοιχειώδεις οικισμούς. Ως αποτέλεσμα δεν μπορεί να μιλήσει κανείς ακόμη για αρχιτεκτονική, καθώς οι πρώτες κατοικίες ήταν καλύβες από λάσπη, πέτρες και κόκκαλα μαμούθ, ενώ υπήρχαν και υποτυπώδη εργαστήρια, όπου κατασκευάζονταν εργαλεία από πέτρα, κόκκαλο, ελεφαντόδοντο και σκεύη από πηλό, προαναγγέλλοντας την εξελικτική πορεία που αρχίζει από εδώ και πέρα στον τομέα της τέχνης.

Στειακάκης Χρυσοβαλάντης

(Ιστορικός Τέχνης)

 Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Gombrich, E.H. Το χρονικό της τέχνης, Μτφρ. Κάσδαγλη Λ., Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ, 19992 (α΄ έκδοση: Λονδίνο, Phaidon Press, 1950), σ. 39-53.
• Χόνορ, Χ. – Φλέμινγκ, Τζ. Ιστορία της τέχνης, τόμος 1, Μτφρ. Παππάς Α., Αθήνα, Εκδόσεις Υποδομή, 1991, σ.12-25.