Είναι αδιαμφισβήτητο το γεγονός ότι, οι γυναίκες στην αρχαία Ελλάδα, δεν είχαν περιθώρια επιλογής για τον τρόπο που θα βίωναν τη ζωή τους. Οι γυναίκες ήταν αναγκασμένες να ζουν συνεχώς μέσα στο σπίτι παντρεμένες ή όχι, αρχίζοντας και τελειώνοντας εκεί την ζωή τους μέσα στα πλαίσια ενός αυταρχικού θεσμού που τους επέβαλλε την αυστηρή ιδιώτευση. Μιλάμε για μια άκρως ανδροκρατούμενη εποχή. Όπου γνωστό είναι ότι εκτός από τα στενά περιθώρια μετακίνησης της-στο θέατρο, αρχικά δεν της επιτρεπόταν η είσοδος, αλλά αργότερα η θέση που της άρμοζε ήταν όρθια στις τελευταίες σειρές/θέσεις- της απαγορευόταν η ψήφος της, η γνώμη της αλλά και η παρουσία της στο δήμο. Το μόνο που της επιτρεπόταν ήταν η ανατροφή του παιδιού, αλλά ακόμα και αυτό με πολλές παρεμβάσεις από τον σύζυγο της. Το ενδιαφέρον έγκειται στο γεγονός ότι, η μειονεκτική της αυτή θέση αφορά και τον θάνατο της.
Η αυτοκτονία της Ιοκάστης
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Η Ιοκάστη απαγχονίστηκε γιατί δεν θέλησε να συνεχίσει να ζει μέσα στην ατίμωση της αιμομιξίας1. Είναι κοινώς αποδεκτό ότι στις τραγωδίες γενικότερα οι φόνοι και ως επί των πλείστον οι αυτοκτονίες δεν γινόντουσαν μπροστά στα μάτια των θεατών. Προφανώς ο φόνος θεωρούνταν αποτρόπαια πράξη για να παρασταθεί μπροστά στα μάτια των θεατών- πόσο μάλλον μία αυτοκτονία-. 'Ήδη η αυτοκτονία ως τρόπος επιλογής θανάτου είναι μια αποτρόπαια και μη αποδεκτή πράξη, η οποία παρατηρείται στις περισσότερες θρησκείες και στην Χριστιανική. Σπέρματα αυτής της θεωρίας βρίσκουμε ήδη από την αρχαία Ελλάδα 2. Έτσι, ο φρικτός θάνατος της Ιοκάστης αλά και η παράλληλη αυτοτύφλωση του Οιδίποδα με τις περόνες από το φόρεμά της, απαγγέλλονται πάνω στην σκηνή από τον Εξάγγελο.
Τρόποι αυτοκτονίας και τι δηλώνουν
Η Ιοκάστη φεύγει πλέον από την σκηνή, όταν αναγνωρίζει τελικά το αιμομικτικό αμάρτημα που έχει συμβεί ανάμεσα στην ίδια και στον σύζυγο της, αλλά και την πατροκτονία απέναντι στον πρώτο της σύζυγο Λάιο. Οι χρησμοί είναι πλέον πραγματικότητα και η Ιοκάστη οδεύει σιωπηλά προς την κάμαρη της. Στον Σοφοκλή αυτή η σιωπηλή διαδρομή προς τον ιδιωτικό χώρο προαναγγείλει την αυτοκτονία των γυναικών στις τραγωδίες του. Ωστόσο, μέσα από το συνολικό έργο του ποιητή παρατηρείται ότι, η Ευρυδίκη 3 -στην ομώνυμη τραγωδία Αντιγόνη- και η Δηιάνειρα 4 -στην ομώνυμη τραγωδία Τραχίνιες- αυτοκτόνησαν με ξίφος,. Αντίθετα η Ιοκάστη με θηλιά. Από την μία πλευρά, όπως αναφέραμε, έχουμε την αυτοκτονία με το ξίφος. Η αυτοκτονία η συγκεκριμένη οφείλουμε να πούμε ότι είναι ένας κατά προσέγγιση ανδρειωμένος τρόπος. Ο συγκεκριμένος συμβολισμός προέρχεται από μελέτες που έχουν προηγηθεί. Διότι κατεξοχήν η αυτοκτονία ή ο φόνος με ξίφος είναι τρόπος ανδρικός. Αντίθετα, από την άλλη πλευρά ο απαγχονισμός συμβολίζει την μήτρα της γυναίκας, και άρα κατεξοχήν είναι θάνατος γυναικείος.
Τι σημαίνει ο χώρος στον οποίο αυτοκτονεί η Ιοκάστη και το μέρος του σώματος που χρησιμοποιεί
Η κάμαρα στην οποία αυτοκτονεί η Ιοκάστη είναι ένας ιδιωτικός χώρος, όπου το μάτι των θεατών απαγορεύεται να μπει, διότι είναι ο συζυγικός χώρος, ο χώρος όπου βρίσκεται και το κρεβάτι του ζευγαριού. Το κρεβάτι όμως συμβολίζει και όλα αυτά που έχουν συμβεί πάνω του. Στο κρεβάτι πάνω η γυναίκα χάνει την αγνότητά της, πάνω σ' αυτό συλλαμβάνει τα παιδιά της, αλλά και εκεί πάνω τη βρίσκει συνήθως ο θάνατος. Ένας θάνατος που είναι μέσο ελευθερίας- ελευθερία που όπως έχουμε αναφέρει προέρχεται ως προς την επιλογή θανάτου- αλλά και ως ένα είδος απάρνησης για μια ζωή που της έχουν επιβάλει. Ακόμα και η αυτοκτονία γίνεται και για έναν άνδρα, προς τιμήν του άνδρα 5. Συνεπώς θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Ιοκάστη αυτοκτονεί στην κάμαρά της θέλοντας να κλείσει τον κύκλο της ζωής της και με την θηλεία να ξαναγυρίσει στην αγνότητα, στην κάποτε παρθενική της ζωή και να αποτινάξει την συζυγική, την αιμομικτική. Ωστόσο, το σημείο σώματος στο οποίο επιλέγει η ηρωίδα να εκτελέσει την πράξη αυτοκτονίας της έχει κάτι να μας πει. Όλοι οι θάνατοι των γυναικών στην αρχαία τραγωδία είτε ήταν αυτοκτονία, είτε φόνος, είτε θυσία γινόταν μόνο από ένα σημείο του σώματος τους: τον λαιμό. Είναι αλήθεια ότι, ο λαιμός είναι το ευαίσθητο εκείνο σημείο που σαν να προσκαλεί τις γυναίκες στον θάνατο. Έναν θάνατο που πάει πολύ πιο πέρα από τις τελετές τους και τις επιταγές τους. Πρόκειται για έναν θάνατο σιωπηλό που συμβολίζει πολλά περισσότερα από ότι θα περιμέναμε και που βρίσκουμε μέσα από ερμηνείες και μελέτες επιστημόνων. Ένα ζήτημα που απασχόλησε και σίγουρα θα συνεχίσει να απασχολεί τους μελετητές.
Από την μια, κοινωνικά, παρατηρείται ότι, η πατριαρχική αντίληψη για τις γυναίκες ξεκινάει από αρχαιοτάτων χρόνων και, δυστυχώς, συνεχίζεται ακόμα και στην εποχή μας. Πιο έντονα στις ανατολικές χώρες αλλά και στις δυτικές πιο ήπια. Βέβαια, ευτυχώς όχι όσον αφορά την αυτοκτονία τους. Τον θάνατο τους, όμως, δυστυχώς σε πολλές χώρες μη δυτικές, δεν το ελέγχουν οι ίδιες, αλλά της το επιβάλουν με τέτοιον βίαιο τρόπο. Λιθοβολώντας τες, αλλά και απαγχονίζοντας τες . Είναι λυπηρό να βλέπουμε ότι μέσα από τέτοια ''απαρχαιωμένα'' διαμάντια, αντιλήψεις και ήθη τόσο οπισθοδρομικές, όπως είναι η μειονεκτική θέση της γυναίκας να επικαιροποιούνται. Από την άλλη, θεατρολογικά το θέμα της αυτοκτονίας της Ιοκάστης είναι ένα θέμα ενδιαφέρον που οδηγεί σε πολλές και διαφορετικές ερμηνείες και προβληματισμούς. Ο τρόπος που επιλέγει η ηρωίδα για να αυτοκτονήσει ταιριάζει απόλυτα στο φύλο της και στους ρόλους της συζύγου και της μητέρας, αλλά και εμπεριέχει ποικίλες συνδηλώσεις. Ένα τέτοιο θέμα σε κάθε εποχή θα απασχολεί κάθε λογής επιστήμονες και καλλιτέχνες και θα φαντάζει επίκαιρο. Αποδεικνύοντας έτσι κάθε φορά την ευφυΐα και την μοναδικότητα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Ας ευχηθούμε ότι με το κάθε ανέβασμα μιας αρχαίας τραγωδίας που θα παίρνει μέρος είτε μέσα από τα καλοκαιρινά φεστιβάλ της χώρας μας είτε παγκοσμίως τόπου και χρόνου, να συντελείται ταυτόχρονα και ένα παράδειγμα πολιτισμού και συμπεριφοράς σε κάθε κοινωνία όταν αυτή περνάει, βεβαίως, αντιρατσιστικά και αλτρουιστικά μηνύματα.
Γιαννάτου Μαρία-Ευθυμία (Θεατρολόγος)
Παραπομπές:
1. Είναι γνωστός ο μύθος του Οιδίποδα ο οποίος σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε την μητέρα του.
2. Είναι γνωστό ότι ο Πλάτωνας καταδίκαζε την αυτοκτονία: (Νόμοι, ΙΧ 873 c 5-6).
3. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ευρυδίκη αυτοκτονεί μη μπορώντας να αντέξει τον χαμό του γιού της Αίμονα. ‹‹Ἡ δ ᾿ ὀξύπληκτος ἡμένη βωμία λύει κελαινά βλέφαρα, κωκύσασα μέν τοῦ πρίν θανόντος Μεγαρέως κενόν λέχος, αὖθις δέ τοῦδε, λοίσθιον δέ σοί κακάς πράξεις ἐφυμνήσασα τῷ παιδοκτόνῳ.››, Αντιγόνη, στ. 1301-5.
4. Ωστόσο και η Δηιάνειρα αυτοκτονεί και αυτή με ξίφος αλλά μην μπορώντας να αντικρύσει νεκρό τον σύζυγο της από δικό της λάθος (νομίζοντας ότι ο χιτώνας του Νέσσου ήταν δώρο ερωτικό προς τον άντρα της, αλλά ήταν βουτηγμένο στ δηλητήριο): ‹‹ταύτην διηίστωσε››, ‹‹Στονόεντος ἐν τομᾷ σιδάρου.››, Τραχίνιαι, 881-86.
5. Εδώ αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι, όπως είδαμε παραπάνω, οι ηρωίδες Δηιάνειρα και Ευρυδίκη αυτοκτονούν για χάρη αντρών είτε πρόκειται για τον σύζυγό τους, είτε για τα παιδιά τους, υπογραμμίζοντας και τον διαφορετικό ρόλο που είχε η κάθε μία.
Γιαννάτου Μαρία-Ευθυμία (Θεατρολόγος)
Βιβλιογραφία
Μεταφράσεις:
1. Μύρης, Κ. Χ., Σοφοκλέους Οιδίπους Τύραννος, μτφρ. Κ. Χ. Μύρης, Ινστιτούτο του Βιβλίου –Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996.
2. Ζούλας, X. Ανδρέας, Σοφοκλέους, Αντιγόνη, Ίδρυμα Ιωάννου Φ. Κωστόπουλου, Αθήνα 2008.
3. Ζούλας, X., Ανδρέας, Σοφοκλέους, Τραχίνιαι , Ίδρυμα Ιωάννου Φ. Κωστόπουλου, Αθήνα 2008.
Μελέτες- Άρθρα:
1. Γκίκας, Σωκράτης, «Ηθογραφία των προσώπων της τραγωδίας Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή», Νέα Παιδεία 49 (1989), σσ.85 – 92.
2. Lesky, Albin, H τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, τόμος Α΄, μτφ. Ν. Χ., Χουρμουζιάδης, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1989.
3. Loraux, Nicole, Βίαιοι θάνατοι γυναικών στην τραγωδία, μτφ. Αγγελική Ροβάτσου, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1995.
