Από την Αρχαιότητα, την Αναγέννηση, μέχρι και περίπου την εποχή της τέχνης του Μπαρόκ- Ροκοκό, η καλλιτεχνική πρακτική είχε έναν χαρακτήρα έντονα διακοσμητικό, βασισμένο σε παγιωμένες τεχνικές πρακτικές. Τόσο η γλυπτική, όσο και η ζωγραφική και η αρχιτεκτονική χαρακτηρίζονταν μέσα από συγκεκριμένα μορφολογικά πλαίσια. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια κατατάσσονταν αναλόγως στα καλλιτεχνικά ρεύματα όπου ανήκαν σύμφωνα με την τεχνοτροπία και το ύφος τους. Ακόμη και οι καλλιτέχνες δρουσαν μέσα σε αυτό το οριοθετημένο πλαίσιο και έτσι το αποτέλεσμα του έργου τους εκτός από έντονα παραστατικό ήταν και ως ένα βαθμό κατευθυνόμενο.

Για παράδειγμα το ρεύμα του Ρομαντισμού του 19ου αιώνα να χαρακτηρίζεται από την έντονη αντίδραση των καλλιτεχνών ενάντια στην τάξη και την λογική. Ωστόσο η καλλιτεχνική τους πρακτική βασίζεται σε πολύ συγκεκριμένες αισθητικές αρχές. Το ίδιο συμβαίνει και με πολλά άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα όπως ο Ιμπρεσιονισμός, ο Εξπρεσιονισμός, κλπ, τα οποία δημιουργούνται βασισμένα στην άρνηση όλων των προγενέστερών τους καλλιτεχνικών ρευμάτων. Πάντα όμως υπόκεινται σε κάποιες συγκεκριμένες αρχές του ακαδημαϊκού φονταμενταλισμού.

Από τα μέσα του 20ου αιώνα, και ουσιαστικά μετά τη δεκαετία του '60, το καλλιτεχνικό προσκήνιο αλλάζει ολοκληρωτικά. Η τέχνη και ταυτόχρονα ο ρόλος του ίδιου του καλλιτέχνη αποκτά πιο έντονη κοινωνική υπόσταση. Η πλέον αμφιλεγόμενη "avant- garde" κοινωνία χαρακτηρίζει την υπάρχουσα τέχνη ως μια μορφή "κοινωνικής παρηγοριάς". Παράλληλα απαιτεί τόσο από την τέχνη όσο και από τους ίδιους τους καλλιτέχνες να συμβάλουν ενεργά προς όφελος της κοινωνίας.

Μέσα από αυτή τη ροή γεγονότων, προκύπτει από μόνος του ο ορισμός της έννοιας της "θεωρίας της τέχνης". Είναι το εννοιολογικό πλαίσιο ή το σύνολο των ευρημάτων των ακαδημαϊκών διατριβών που εξηγούν την εμφάνιση, τη λειτουργία, τη δομή και τη σημασία των έργων τέχνης. Το σημείο όπου περιπλέκεται η ουσία των πραγμάτων όμως, είναι ακριβώς εκεί όπου η "θεωρία της τέχνης" συναντά την "καλλιτεχνική πρακτική".

Στην εποχή των ολοένα αναπτυσσόμενων καλλιτεχνικών τάσεων με την εμφάνιση των "ready- made" αντικειμένων ως αυτόνομη μορφή έκφρασης, της performance art, της environmental art καθώς και της video art, η ερώτηση "Μα, είναι αυτό τέχνη;" εμφανίζεται συνεχώς παντού μπροστά μας.

Όσο και αν προκαλεί έκπληξη όμως, το ερώτημα αυτό στη σύγχρονη εποχή και με τις βάσεις που έθεσε η καλλιτεχνική πρακτική κυρίως από την δεκαετία του '60 και μετά, δεν αποτελεί πια θέμα αμφιλεγόμενο ή περίπλοκο. Μπορεί κάποτε να υπήρξε αντιφατικό, πειραματικό και ανορθολογικό αλλά πλέον ούτε σοκάρει, ούτε μπαίνει στο περιθώριο όπως συνέβαινε στον κοντινό παρελθόν.

Από το 1960 περίπου η τέχνη αρχίζει να γίνεται αντιληπτή λιγότερο ως προς το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα, δηλαδή ως ένα αντικείμενο τέχνης. Την αντιλαμβάνεται κανείς περισσότερο ως μια διαδικασία, μια δραστηριότητα ή ακόμη και ως μια "παρέμβαση" μέσα σε ένα δεδομένο καλλιτεχνικό πλαίσιο. Εκεί όπου όλες οι συζητήσεις περί της πρακτικής της τέχνης ανάμεσα στους καλλιτεχνικούς κύκλους ενέπλεκαν θέματα όπως το υλικό της κατασκευής του έργου, από το '60 και μετά όλο και περισσότερο επικεντρώνονται στα μέσα, την τοποθεσία και το ευρύτερο ιδεολογικό πλαίσιο γύρω από την καλλιτεχνική έκφραση.

Η οπτική απόδοση της καλλιτεχνικής πρακτικής δεν είναι ούτε κυρίαρχη, ούτε ρητή και πολλές φορές δεν είναι καν εμφανής. Παρατηρείται μάλιστα και μια στροφή στο ενδιαφέρον των καλλιτεχνών για τους οποίους οι πνευματικές συζητήσεις σχετικά με τη φύση του έργου γίνονται πλέον αυτοσκοπός και συχνά αναπόσπαστο κομμάτι της καλλιτεχνικής τους πρακτικής. Το να αρθρώνει κανείς λόγο, να κάνει δημόσιες δηλώσεις πολιτικού χαρακτήρα ή φιλοσοφικές προσεγγίσεις αναφορικά με την ανθρώπινη εμπειρία, αποτελεί το κύριο συστατικό της ίδιας της καλλιτεχνικής έκφρασης.

Clement GreenbergΈτσι λοιπόν παρατηρείται το εξής φαινόμενο: η τέχνη με την έννοια της καλλιτεχνικής πρακτικής "θεωρητικολογεί" όλο και περισσότερο ενώ παράλληλα η ίδια η θεωρία αποτελεί το ιδεολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο η τέχνη συνεχώς επαναπροσδιορίζεται. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα σχετικά με την επιρροή που ασκεί η "θεωρία της τέχνης" πάνω στην "καλλιτεχνική πρακτική" έρχεται δια στόματος- ή μάλλον δια χειρός, του Αμερικανού θεωρητικού  και κριτικού τέχνης Clement Greenberg (1909- 1994). Ο Greenberg επηρέασε αισθητά την πορεία της Αμερικανικής τέχνης στα μέσα του 20ου αιώνα.

Συγκεκριμένα, μέσα από την έντονη επιρροή που ασκούσε ο Greenberg στον καλλιτεχνικό χώρο της εποχής του, κατάφερε να προωθήσει τα καλλιτεχνικά ρεύματα που εκείνος ευνοούσε καθώς επίσης να "πλέξει το εγκώμιο" πολλών καλλιτεχνών της αρεσκείας του μεταξύ των οποίων και του Αμερικανού ζωγράφου Jackson Pollock.

Μέσα από τέτοιου είδους παραδείγματα στην ιστορίας της τέχνης, συναντάμε την ουσιαστική και πολλές φορές αποτελεσματική επιρροή που άσκησε και ασκεί ακόμα η "θεωρία της τέχνης" στο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι ήδη από τα μέσα του 20ου αιώνα. Η άλλοτε ριζοσπαστική "καλλιτεχνική πρακτική" μετατρέπεται πλέον σε πηγαία καλλιτεχνική έκφραση με τη βοήθεια της θεωρητικής κατάρτισης της τέχνης. Ενώ πλέον ο σύγχρονος ορθολογισμός της τέχνης απαρνείται κάθε μορφής δογματισμό και ακαδημαϊσμό, ή τουλάχιστον ως τον βαθμό που να μπορεί να εξαλείψει περιορισμούς αναφορικά με το τι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως τέχνη και τι όχι.

Αναστασία Βουτσά
(Εικαστικός- Μουσειολόγος)

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

• Δασκαλοθανασάκης, Ν. (επ.), Από τη μινιμαλιστική στην εννοιολογική τέχνη, Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, 2006. 
• Berger, J., Ways of seeing, British Broadcasting Corporation and Penguin Books Ltd, Λονδίνο, 1972. 
• Costello, D.- Vickery, J., Art contemporary thinkers, Berg, Νέα Υόρκη, 2007. 
• Duve, T., Clement Greenberg: between the lines, The University of Chicago Press, Λονδίνο, 2010. 
• Greenberg, C., Homemade esthetics: observation on art and taste, Oxford University Press, Νέα Υόρκη, 1999. 
• Harrison, C.- Wood, P. (eds), Art in Theory 1900- 1990: An Anthology of Changing Ideas,
  Blackwell Publishers Ltd, USA, 1992.