Παρόλο που ο χώρος ως τόπος αποτελεί πηγή μελέτης κυρίως για τους ειδικούς των θετικών επιστημών, δεν είναι λίγοι και οι θεωρητικοί επιστήμονες που ασχολήθηκαν- και ασχολούνται- με τη θεματική του χώρου. Ο χώρος έχει προκαλέσει το ενδιαφέρων ειδικών από το πεδίο της φιλοσοφίας ή και της τέχνης ακόμη. Για την τέχνη ο χώρος έχει πολλή σημαντική θέση. Ο κύριος στόχος των καλλιτεχνών ανά τους αιώνες υπήρξε η απόδοση του πραγματικού χώρου στις δύο διαστάσεις της ζωγραφικής ή της χαρακτικής καθώς και η σχολαστική μεταφορά του στις τρεις διαστάσεις της γλυπτικής. Επίσης η αρχιτεκτονική, είναι μια από της τέχνες που ασχολείται αποκλειστικά με την έννοια του χώρου.
Ukrainian architects 2-B-2 have designed a conceptual shop or exhibition stand with wooden and metal frames suspended throughout the space.
Οι καλλιτέχνες παρατηρώντας τον πραγματικό χώρο γύρω τους προσπαθούσαν είτε σύμφωνα με όσα γνώριζαν είτε σύμφωνα με όσα έβλεπαν να αποδώσουν τα επιμέρους χαρακτηριστικά των αντικειμένων γύρω τους. Μέσα από πολλά παραδείγματα από την Αρχαία Ελληνική Τέχνη, την Αιγυπτιακή Τέχνη, τη Βυζαντινή Τέχνη, την Τέχνη του Μεσαίωνα, την Τέχνη της Αναγέννησης αλλά και αργότερα τη Μοντέρνα και Σύγχρονη Τέχνη μπορούμε να παρακολουθήσουμε αναλυτικά την εξέλιξη της αντίληψης του ανθρώπου για την έννοια και τις διαστάσεις του χώρος καθώς και την πρόοδο του στην απεικόνιση όλο και πιο αληθοφανών και ρεαλιστικών χώρων.
Τόσο στη ζωγραφική όσο και στο σχέδιο, υπάρχουν κάποιες βασικές αρχές οι οποίες πρέπει να επιτευχθούν προκειμένου να φτάσει το έργο στην αρμονία και την ισορροπία. Ο καλλιτέχνης καλείται να αποσαφηνίσει το δίπολο του χώρου. Του πραγματικού χώρου που βρίσκεται γύρω από τα αντικείμενα από τη μια πλευρά και του «δικού του χώρου» από την άλλη, δηλαδή του χώρου που εκείνος θα ορίσει στην ζωγραφική του επιφάνεια και στον οποίο θα ξεκινήσει να απεικονίζει τη σύνθεσή του- δηλαδή εκείνο που βλέπει ή σκέφτεται και έχει αποφασίσει πως θα σχεδιάσει.
Η σύνθεση αποτελεί τη μεθοδολογία του καλλιτέχνη. Οργανώνει το θέμα του και αποφασίζει τι θα συμπεριλάβει και τι θα αφήσει εκτός της εικόνας του. Η επιλογή αυτή έγκειται καθαρά στην προσωπική απόφαση του καλλιτέχνη και τα δικά του αισθητικά κριτήρια. Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο για να σκεφτεί ο καλλιτέχνης κατά την επιλογή της σύνθεσής του είναι το μέγεθος του έργου του. Η κλίμακα της εικόνας του και η συνολική διάταξη της ζωγραφικής του επιφάνειας. Αυτά είναι στοιχεία που μπορούν να επηρεάσουν αισθητά το τελικό αποτέλεσμα ενός έργου. Η επιλογή της σύνθεσης, τις περισσότερες φορές αποτελεί το σημείο εκκίνησης της καλλιτεχνικής δραστηριότητας ενός καλλιτέχνη.
Η επιλογή και αποσαφήνιση των στοιχείων που θα αποτελέσουν την τελική σύνθεση ενός έργου ακολουθούνται από την οργάνωση και τη διάταξη του χώρου ως την καλλιτεχνική επιφάνεια, όπως προείπαμε, πάνω στην οποία δραστηριοποιείται ο καλλιτέχνης. Η οργάνωση του χώρου μπορεί να γίνει με δύο τρόπους. Είτε συμμετρικά, με μια γραμμή στη μέση της επιφάνειας η οποία χωρίζει τη μια πλευρά της ζωγραφικής επιφάνειας από την άλλη, είτε με μετακίνηση του άξονα δεξιά ή αριστερά, οριζόντια ή κατακόρυφα του πλαισίου που έχει επιλεγεί. Στον δεύτερο τρόπο για να υπάρξει ισορροπία ανάμεσα στα άνισα τμήματα θα πρέπει η αναλογία των μικρότερων με τα μεγαλύτερα μέρη να έχουν ανάλογη σχέση μεγέθους μέσα στο γενικό πλαίσιο.
Καταλαβαίνουμε λοιπόν, ότι η συμμετρία, παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην απόδοση της ισορροπίας και της αρμονίας μέσα σε έναν πίνακα ζωγραφικής. Για να καταλάβουμε λίγο καλύτερα την έννοια της συμμετρίας καλό θα ήταν να δούμε την ακριβή σημασία της λέξης μέσα από ένα λεξικό (The American Heritage Dictionary):
«Συμμετρία (ουσιαστικό) ακριβής αντιστοιχία της μορφής και των συστατικών της διαμόρφωσης των αντίθετων πλευρών μιας διαχωριστικής ή ενός επιπέδου ή περίπου ενός κέντρου ή ενός άξονα».
Ωστόσο, η έννοια της συμμετρίας, όπως και εκείνη της ενότητας, αποτελούν πολύ βασικές έννοιες και είναι ιδιαίτερα δύσκολο να εξηγηθούν. Ο ορισμός του λεξικού μας προτείνει ότι τα επίπεδα σχήματα μπορούν να είναι συμμετρικά με δύο τρόπους: ως αντανάκλαση διαμέτρου μιας διαχωριστικής γραμμής ή σε περιστροφή γύρω από ένα σημείο. Σε ένα έργο τέχνης, η συμμετρία είναι παρούσα κατά τον ίδιο τρόπο όταν τα στοιχεία του έργου ισορροπούν το ένα με το άλλο.
Παράδειγμα Συμμετρίας
Η συμμετρία είναι ιδιαίτερα ελκυστική στο ανθρώπινο μάτι. Οι ίδιοι οι άνθρωποι είναι σχεδόν συμμετρικοί και αποτέλεσαν εξαιρετικό μοντέλο για μίμηση μέσα στην ιστορία της τέχνης. Ωστόσο, εάν χωρίσουμε τον άνθρωπο σε δύο μέρη κατακόρυφα από τη μέση του μετώπου μέχρι κάτω, θα παρατηρήσουμε ότι τα δύο μέρη που προκύπτουν μπορεί να είναι σχετικά συμμετρικά αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι πανομοιότυπα. Η ίδια αρχή ισχύει και για όλα όσα βρίσκονται στη φύση. Μπορεί να φαίνονται συμμετρικά αλλά έχουν μερικές λεπτές διαφορές μεταξύ τους.
Μιλώντας για ισορροπία, στην τέχνη, ένα έργο απαράμιλλης συνοχής και ισορροπίας είναι ο «Μυστικός Δείπνος» (1494–1498) του Leonardo Da Vinci. Η διάσημη τοιχογραφία που χρονολογείται από τα τέλη του 15ου αιώνα δικαίως βρίσκεται ανάμεσα στα θαύματα των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Ένα από τα κορυφαία χαρακτηριστικά του έργου που του προσδίδει και την επαρκή ισορροπία και συμμετρία είναι ο ίδιος ο χώρος για τον οποίο φιλοτεχνήθηκε.
Leonardo da Vinci, Μυστικός Δείπνος, 1494–1498
Η τοιχογραφία βρίσκεται στον έναν τοίχο ενός μακρύ διαδρόμου που χρησίμευε ως τραπεζαρία για τους μοναχούς της μονής Santa Maria delle Grazie του Μιλάνο. Εάν οραματιστεί κανείς την ατμόσφαιρα που μπορεί να δημιουργούσε το επιβλητικό αυτό έργο με τον Χριστό και τους Αποστόλους να δειπνούν συμμετρικά παράλληλα με τα μακρόστενα τραπέζια των μοναχών θα μπορέσει να κατανοήσει σε βάθος τη δυναμική και την ισχυρή σημασία του.
Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό αυτής της τοιχογραφίας βρίσκεται στη σύνθεση των μορφών όπως την επέλεξε ο καλλιτέχνης. Η συγκεκριμένη σκηνή περιγράφει το επεισόδιο όπου ο Χριστός αποκαλύπτει στους μαθητές ότι κάποιος ανάμεσά τους θα τον προδώσει. Παρόλη την πληροφορία της εικόνας, με τα δώδεκα άτομα να βρίσκονται σε κίνηση-όλων εκτός της κεντρική φιγούρας του Χριστού- και αναζήτηση απαντήσεων κατά μήκος του τραπεζιού δεν υπάρχει τίποτα το χαοτικό ή το έκρυθμο στην εικόνα. Οι Απόστολοι, βρίσκονται τοποθετημένοι με φυσικότητα σε ομάδες των τριών ή τεσσάρων ατόμων και συνδέονται μεταξύ τους με χειρονομίες. Παρόλη την πρωτοτυπία της σύνθεσης και την απεικόνιση των μορφών σε κίνηση, στο έργο υπάρχει έντονη ισορροπία και αρμονία.
Ένα άλλο στοιχείο που μπορεί να προσθέσει ή και να αφαιρέσει την ισορροπία από ένα έργο είναι το φως. Η σκιά και η χρωματικές αποχρώσεις που συνθέτουν ένα ζωγραφικό έργο παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της ισορροπίας και της αρμονίας της σύνθεσης. Το φως χρησιμεύει για να κρατάει κάθε σημείο της ζωγραφικής επιφάνειας σε απόλυτη αρμονία.
Παράδειγμα Τονικών Διαβαθμίσεων
Αυτό στο σχέδιο γίνεται με τις τονικές αντιθέσεις που κυμαίνονται από τις πιο σκούρες ως τις πιο ανοιχτές περιοχές, με το εύρος δηλαδή των τονικοτήτων. Στον πίνακα ζωγραφικής με χρώμα, η ισορροπία και η χρήση των τονικών διαβαθμίσεων επιτυγχάνεται με αυστηρούς περιορισμούς στην τοποθέτηση των συμπληρωματικών χρωμάτων. Τα συμπληρωματικά χρώματα, είναι εκείνα που ενισχύουν το ένα το άλλο όταν βρίσκονται σε αντιπαραβολή. Αυτές οι γενικές αρχές των χρωμάτων δεν ήταν πλήρως κατανοητές μέχρι τον 19ο αιώνα, παρόλο που εμπειρικά οι καλλιτέχνες τις χρησιμοποιούσαν για αιώνες ενώ τα οπτικά τους αποτελέσματα ήταν γνωστά ήδη από τον 16ο αιώνα.
Κύκλος χρωμάτων
Όπως καταλαβαίνουμε ο χώρος είναι μια από τις πρωταρχικές έννοιες τόσο στο σχέδιο όσο και στη ζωγραφική αλλά και στις υπόλοιπες εικαστικές τέχνες. Με εξάσκηση, το μάτι του εκπαιδευμένου καλλιτέχνη μπορεί να πάρει όλες τις απαραίτητες αποφάσεις για το που θα τοποθετηθεί το κάθε στοιχείο της σύνθεσης και που σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα.
Ωστόσο, αυτή είναι μια διαδικασία η οποία αποκτάται με εκπαίδευση και σε συνάρτηση με τον χρόνο. Οι αρχές του σχεδίου, ακολουθούνται πιστά ώστε να αποδοθεί στο τελικό έργο τέχνης ισορροπία και αρμονία. Οι διάταξη του χώρου, συμμετρική ή ασύμμετρη μπορεί να επιτύχει την οπτική ισορροπία και στο τέλος με τη χρήση του χρώματος ή των τονικών διαβαθμίσεων το έργο ολοκληρώνεται και αποκτά μια διάσταση απτή και ρεαλιστική.
Αναστασία Βουτσά (Εικαστικός- Μουσειολόγος)
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
- Acton, M., Learning to Look at Paintings, Routledge, London, 1997.
- Gombrich, E.H., (16th ed) The Story of Art, Phaidon Press Limited, London, 1964.
- Field, M., Golubitsky, M., (2nd ed) Symmetry in Chaos; a search for pattern in mathematics, art and nature, The Society of Industrial and Applied Mathematics, 2009.
- Foucault, M., Περί αλλοτινών χώρων (Des espaces autres), Ετεροτοπίες, 1967.
- Pipes, A., Foundations of Art and Design, Laurence King Publishing, 2003.
