(4) ΗΘΙΚΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΦΟΥΚΩ ΣΤΟΝ ΒΟΥΤΣΕΚ

Η άναρχα κοιμωμένη
Μου σφραγίσατε τα μάτια
και άλλαξα βλέμμα ∙ κοιτάω από πίσω τώρα
έχω ακανόνιστη ματιά, πλέον
Μου βουλώσατε τα αυτιά
όμως δεν χρειαζόταν είχα αποκτήσει ήδη την δική μου ακοή ∙ πάει καιρός τώρα
Μου δέσατε τα χέρια και με σπρώξατε μπρος στην αδράνεια
και ότι και αν έκανα με τούτα πιο πριν είτε εργαζόμουνα είτε έγραφα
με βάζατε πιο πίσω με τις απίθανες δικαιολογίες σας
Έτσι μη μου μένοντας άλλη επιλογή ∙ έπεσα σε λήθαργο
Μόνο που με σφραγίσατε σε λάθος κατάσταση
εγώ πάντα θα ονειρεύομαι και πάντα τα όνειρα μου θα σας τρομάζουν.
Μ.Ε.Γ

Ο Βόυτσεκ την εποχή στην οποία κάνει την εμφάνιση του πατάει πάνω από την περίοδο της Αναγέννησης. Σύμφωνα με αυτή την εποχή και με βάση τα θρησκευτικά και κοινωνικά της δεδομένα ο Βόυτσεκ θα θεωρούνταν ένα μίασμα, θα χαρακτηριζόταν ως δαιμονισμένος, ως τρελός. Αλλά, λίγο δεν έχει για να μας επισύρει χαρακτηρισμούς προερχόμενους από εκεί. Ο Βόυτσεκ είναι ένας φτωχός, ένας αμόρφωτος, ένας αγαθός άνθρωπος. Επίθετα που θα μπορούσαν να προσδιορίσουν έναν άνθρωπο επικίνδυνα τρελό. Σύμφωνα, όμως με την εποχή στην οποία ζούσε ο ήρωας μας, διαλύονται όλα τα σκοτεινά παράδοξα της Αναγέννησης και εμφανίζεται ο ορθολογισμός της επιστήμης, για να μας αναδείξει την πρόοδο της και τις ανακαλύψεις της. Πλέον, υπάρχουν οι ετυμηγορίες: τρελός, ψυχοπαθής, διαταραγμένος, και πολλά άλλα επιστημονικά επίθετα για να προσδιορίσουν παρεμφερείς έννοιες. Η παρουσία και μόνο του γιατρού μέσα στο έργο, ο οποίος παρακολουθεί την ψυχική αλλά και την σωματική εξέλιξη του ήρωα, λέει πολλά. Τα λόγια τα οποία εκφέρει ο γιατρός δείχνουν τον επιστημονικό έλεγχο του γιατρού πάνω στον Βόυτσεκ. Ο Φράντς ως ένα πειραματόζωο, ως ένα επιστημονικό επίτευγμα, απόδειξη των θεωριών της ιατρικής και ψυχιατρικής επιστήμης. Ένα υποκείμενο μελέτης είναι ο Βόυτσεκ για τον ιατρό και τίποτα παραπάνω. '' Όχι Βόυτσεκ, δεν θυμώνω. Ο θυμός είναι ανθυγιεινός, αντιεπιστημονικός.''. Υποστηρίζοντας, έτσι ότι, οι συνετοί άνθρωποι είναι ήρεμοι, γαλήνιοι, δίχως θυμό. Ο θυμός αρμόζει στους τρελούς, ενώ η ηρεμία στους λελογισμένους. Ο ά-λόγος άνθρωπος ταράζεται, διαταράσσεται, απορρυθμίζονται οι παλμοί της καρδιάς του, όπως του Βόυτσεκ που έχει ταχυπαλμία, ενώ ο γιατρός διατηρεί τους παλμούς του στα εξήντα¹.

      Ο Φουκώ στο εγκώμιο του για την ιστορία της τρέλας, αναφέρει ότι η ιατρική του 18ου αιώνα παρουσιάζει κάποιους ηθικούς κανόνες. Προβάλλει μια ηθικολογία, σύμφωνα με την οποία διαχωρίζει και δίνει στις ασθένειες που εντοπίζει και μελετά ονομασίες πιο ''κομψές''². Στα λόγια του γιατρού, εντοπίζουμε φανερά, την ηθικολογία αυτή³. Μια ''θεραπεία'' που περιορίζει τις εγκληματικές κινήσεις και τα οποιαδήποτε λόγια και δραστηριότητες του ήρωα που φαίνεται να περνούν κάθε όριο λογικής. Μια ''θεραπεία'', η οποία σε τοποθετεί σε μια εθελούσια υπακοή και υποταγή. Όλη αυτή η δήθεν και κατασκευή της ηθικολογίας, δίνει στο έργο μια νότα θέατρω εν θεάτρω. Όλα τα γεγονότα προβάλλονται μπροστά στα μάτια όλων και των θεατών και των ίδιων των ηρώων υπό το πρίσμα μιας θεατρικής μυσταγωγίας. Με αυτόν τον τρόπο προβάλλεται η οπτική μιας αρρωστημένης μιας εξωπραγματικής πραγματικότητας που εμφανίζεται ως περιπαικτικός περίγελος που σκουντάει σχιζοφρενικά τον Βόυτσεκ. Ένας παραλογισμός που ξεσπάει σιωπηλά μέσα του και του ξυπνάει το πάθος και τον πόθο για φόνο. Αρρώστια, πάθος, παραλογισμός, εσωτερική διαλογικότητα, ζήλεια, φτώχια, καταπίεση, ρατσισμός, μια αλυσίδα από εσωτερικά παθήματα που υποτίθεται ότι χαρακτηρίζουν τον Βόυτσεκ. Μια αλυσίδα που κουβαλάει από την αρχή μέχρι το τέλος του έργου. Βέβαια το τέλος διαγράφει την επιλογή του και το ζήτημα της ελεύθερης επιλογής και δημοκρατίας. Ζήτημα μεγάλο που θα το αναφέρουμε στο επόμενο κεφάλαιο.

Ελεάνα Γεωργούλη (Μαρία), Ηλίας Μελέτης (Βόυτσεκ), ''Βόυτσεκ'', θεατρική περίοδος 2014, θέατρο Άττις (νέος χώρος), photo credits: Αντωνία Καντά

      Το έργο παρουσιάζει έντονα το στοιχείο της εξουσίας. Φυσικά και ο Βόυτσεκ κατατρέχεται από όλους και για όλα στο όνομα της εξουσίας. Η εξουσία είναι ο Θεός και κινεί τα νήματα στον Βόυτσεκ. Εξουσία, πάνω απ' όλα εργασιακή και πολιτική (από τους φορείς της: το λοχαγό και τον τυμπανιστή). Μετέπειτα, εξουσία κοινωνική (από τους φορείς της : πολίτες, αφεντικά και γείτονοι) και προσωπική (από την σύζυγο του Μαρία). Όσον αφορά, επιπλέον, την εξουσία και τους φορείς της, ο Φουκώ έχει γράψει εγκωμιαστικές θεωρίες όχι μόνο σε ένα βιβλίο, άλλα σε πολλά (''Το μάτι της Εξουσίας'', ''Εξουσία, γνώση και ηθική'', ''Η μικροφυσική της εξουσίας'', ''Σκέψεις γύρω από το Μαρξισμό, την φαινομενολογία και την εξουσία''). Αλλά, θα ήταν αδύνατο και χρονοβόρο να αντλήσουμε στοιχεία απ' όλα αυτά τα βιβλία. Θα επικεντρωθούμε, έτσι, στα πιο ουσιώδη για το θέμα μας. Είναι γνωστό ότι, ο συγγραφέας ασχολήθηκε και μελέτησε τις καταπιεσμένες κοινωνικές τάξεις. Ο Φουκώ, καταρχήν, έχει ορίσει τι είναι εξουσία⁴.

       Ο Βόυτσεκ, δρα σε ένα φυσικό περιβάλλον το οποίο θυμίζει άγονο δάσος, μια ερημιά στην οποία προβάλλεται μια βιομηχανία της ελίτ με τους χειρώνακτες εργάτες της. Μια κοινωνική κατασκευή με κατεύθυνση την διάσωση της ελίτ και τον εξαφανισμό του καταπιεσμένου. Επιπλέον, μας φέρνει στο νου αρένα Ρωμαϊκή, στην οποία ο Βόυτσεκ ρίχνεται στα λιοντάρια. Ένα θέαμα που παίρνει χώρα την εποχή του 19ου αιώνα. Ξυπνώντας έτσι την δίψα για σκλαβοπάζαρα, για φόνο, αίμα και ότι ο δυνατότερος θα επιβιώσει, το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό. Έτσι ο ήρωας αντιμέτωπος με όλη την αστική ελίτ, πωλείται ως σκλάβος για λίγες πενταροδεκάρες. Ποιος θα νικήσει όμως? Άλλο ένα θέμα αμφίσημο. Διότι, υπάρχει η μια πλευρά που υπονοείται ότι ο ήρωας κάνει την επαναστατική του κίνηση και ως νικητής αποτινάζει το ζυγό. Την σύ-ζυγο, όμως την διώχνει για πάντα. Η εξουσία της Μαρίας στο έργο είναι υπόγεια και πιο εσωτερική για τον Φράντς. Επεκτατικά εσωτερική. Γεγονός που τον καταρρακώνει πιο πολύ και πράττει την δολοφονία. Έτσι, από την άλλη αναδύεται η ματαιότητα της πράξης του. Η φυλακή άνοιξε μια μεγαλύτερη φυλακή για τον Βόυτσεκ, που τον κατασπαράζει πλέον δυνατά και φανερά. Η ψεύτική ελευθερία ορθώνεται μπροστά του και τον φυλακίζει σε μια αιώνια κόλαση. Η ματαιότητα για την ματαιότητα. Φανερά υπαρξιακό άτομο ο ήρωας και ο συγγραφέας. Τέλος, έχει λεχθεί, ότι ο φανταστικός, δραματικός τόπος όπου παίρνουν μέρος τα γεγονότα, θυμίζει φυλάκιο, στρατόπεδο συγκέντρωσης. Πολύ περισσότερο, θυμίζει τον Πανοπτισμό του Φουκώ. Στην εργασία Επιτήρηση και τιμωρία, Η γέννηση της φυλακής, ο Φουκώ εξηγεί το πως το μάτι, η επίβλεψη και η εξουσία του ελέγχου είχε διεισδύσει στους μηχανισμούς της κοινωνίας κυρίως στους μηχανισμούς των σωφρονιστικών ιδρυμάτων. Πολύ περισσότερο, εξηγεί, ότι η όλη ιδέα προήρθε την εποχή της Αναγέννησης, τότε που η πανούκλα θέριζε. Έπρεπε να λάβουν μέτρα για την αντιμετώπιση της. Όλοι οι ''σημαδεμένοι'' από την αρρώστια έπρεπε να συμπτυχτούν με τους τρελούς. Όλοι μαζί σε ένα ίδρυμα, για την ασφάλεια των ''υγιών'' ανθρώπων. Το οικοδομικό αυτό αρχιτεκτόνημα φτιάχτηκε από τον Bentham. Ήταν ένα στέγαστρο εγκληματιών, ένας εξελιγμένος μηχανισμός φυλάκισης. Εξελιγμένος, διότι η οικοδομική κατασκευή του, επέτρεπε στο μάτι του άρχοντα να παρακολουθεί κάθε βήμα του ''αρρώστου''⁵. Ένας πλήρης νόμιμος μηχανισμός ελέγχου και εξουσίας, που το πιο αξιοσημείωτο είναι ότι ο ίδιος ο κρατούμενος αποδεχόταν αυτό τον μηχανισμό υπόταξής του. Το ποιος ασκεί ή όχι την εξουσία, ακόμα και τα κίνητρα που τον οδηγούν σε αυτή την επιτήρηση δεν έχουν καμιά σημασία. Διότι μπορεί να είναι από τον εξουσιαστή μέχρι και τον συγγενή και τον φίλο του εξουσιαζόμενου, έτσι απλά από περιέργεια. Με βάση τα παραπάνω, σαφώς, και εντοπίζουμε όμοια στοιχεία και καταστάσεις στο ίδιο το θεατρικό έργο. Η μικρή κοινωνία στην οποία ζει και κινείται ο Βόυτσεκ, σίγουρα μας θυμίζει το Πανοπτικό. Ο Βόυτσεκ παρακολουθείται από όλους τους φορείς εξουσίας⁶. Απόδειξη, η στιγμή που τον έπιασαν να κατουράει στον τοίχο, κάθε πράξη του παρακολουθείται, ελέγχεται και αξιολογείται. Αξιολογείται, τόσο από τα αφεντικά του όσο και από την ίδια του την σύζυγο. Και όλα αυτά γίνονται πράξη δίχως κάγκελα, αλυσίδες, κλειδαριές και κάμερες. Το μάτι, τα λόγια και οι εντολές αρκούν σε αυτό το παιχνίδι ελέγχου και επιτέλεσης εντολών. Επιπλέον, ακόμα και εμείς θα μπορούσαμε να παρομοιαστούμε με αυτή την κατάσταση. Το θεατρικό οικοδόμημα σαν η αρχιτεκτονική του Πανοπτικού. Οι θεατές είναι οι φύλακες, τα μάτια του ελέγχου. Οι ηθοποιοί είναι οι εξουσιαζόμενοι και φυσικά, ο σκηνοθέτης ο μέγας εξουσιαστής που κινεί τα νήματα μέσα σε αυτό το ''παιχνίδι'' εντολών. Τέλος, ακόμα και το ίδιο το κείμενο θα μπορούσε να δοθεί ως πεδίο ελέγχου. Το βιβλίο ως περίβλημα επίβλεψης (το πανοπτικό) της ιστορίας και των προσώπων, τα φανταστικά πρόσωπα είναι οι ''φυλακισμένοι'' και ο μέγας εξουσιαστής είναι ο συγγραφέας όπου μέσα από το μεγάφωνο του κεφαλιού του δίνει εντολές στα πρόσωπα του έργου. Μια φυλακή λοιπόν, ένα καθαρτήριο, ένα κοινωνικό νοσοκομείο που παρακολουθεί τους ''αρρώστους'' του. Καιρός για να ανοιχτεί μια πόρτα, ένα παράθυρο να μπει λίγος καθαρός αέρας. Μια καθαρή ηθική που πρέπει να εισβάλει στα μυαλά των ανθρώπων.

''Βόυτσεκ'', από την ομάδα Σημείο Μηδέν, Θέατρο Άττις, θεατρική περίοδος 2014, Ο Μελέτης Ηλίας ως Βόυτσεκ, Ο David Malteze ως αρχιτυμπανιστής/λοχαγός και στο βάθος η Δέσποινα Χατζηπαυλίδου ως Αντρές/γιατρός. Pphoto credits: Αντωνία Καντά.

        Εδώ μιλάμε καθαρά για μια θεωρητική-ουτοπική και πρακτική πολιτική της ελευθερίας-δημοκρατίας. Διότι, τίποτα δημοκρατικό και φιλελεύθερο δεν παίρνει δράση. Παρά μόνο η πράξη φόνου του ήρωα, είναι καθαρά μια ελεύθερη επιλογή. Δημοκρατική επιλογή δεν θα την λέγαμε σαφώς στην δημόσια στρατόσφαιρα, αλλά για την ιδιωτική στρατόσφαιρα του ήρωα, αποτελεί μια δημοκρατική λύση. Πολύ περισσότερο, παίρνει την πολιτική ευθύνη διότι υπάρχει μια πολιτική τυραννία από την λαϊκή ελίτ, προς την εργατική καταπιεζόμενη τάξη. Άρα, σύμφωνα με τα παραπάνω, η πράξη φόνου δικαιώνει ολοκληρωτικά τον ήρωα. Άρα, ο Βόυτσεκ με την πράξη αυτή μετατοπίζει την εξουσία από την ελίτ στον εαυτό του. Όλα μετατοπίζονται. Αναποδογυρίζουν. Έχοντας, πλέον ο ήρωας την εξουσία στα χέρια του, διαχειρίζεται τα θύματα του. Έτσι, σκοτώνει την Μαρία, μεμψιμοιρεί και περιφρονεί όλους τους υπόλοιπους. Μια πράξη καθαρά πολιτική, καθώς παίρνει μέρος σε δημόσιο μέρος, με όλους τους υπόλοιπους να παρακολουθούν το γεγονός. Μια πράξη εκτελεστική που εφαρμόζεται με πλήρη δεξιοτεχνία μπροστά στα μάτια μας. Όπως κάνουν οι περισσότεροι αρμόδιοι πολιτικοί, ιδίως στην αρχαία Ελλάδα, που όλα έπαιρναν χώρα στην αρχαία αγορά, ως ένα είδος πολιτικής-παράστασης. Τέλος, είναι φανερή η σύντομη διάρκεια της ελευθερίας. Άλλωστε, γνωστό είναι το γεγονός ότι στην ανά αιώνων ιστορία της ανθρωπότητας οι στιγμές ελευθερίας διαρκούσαν ελάχιστα και στην περίπτωση την δική μας στιγμιαία, εφήμερα⁷. Έτσι, κλείνοντας για να προετοιμάσουμε το έδαφος για το επόμενο θέμα μας, θα παραπέμψω την επιστολή του αναρχικού Νίκου Ρωμανού, όπως διαγράφετε στο υπέροχο άρθρο του Ανδρέα Ρουμελιώτη και καταγράφει τους σημερινούς κρατικούς μηχανισμούς⁸. Ο Νίκος Ρωμανός θα μπορούσε κάλιστα να είναι ο σημερινός Βόυτσεκ, ο αναρχικός πεσιμιστής που φέρνει στην πλάτη του το βάρος όλων μας. Έπραξε μια επιλογή πολιτική καθαρά υπαρξιακή, συλλογική και που μας έδειξε την δύναμη του ανθρώπου και απάντησε στο ερώτημα προς τι ο άνθρωπος.

Γιαννάτου Μαρία-Ευθυμία (θεατρολόγος)

Παραπομπές:

1.''Τι είναι αυτά που είδα Βόυτσεκ, ένας άνδρας με τιμή!'', χλευάζοντας τον, έτσι, για την πράξη του: που κατούρησε στον τοίχο σαν σκυλί και δεν συγκρατήθηκε σαν άνθρωπος με βούληση. Μόνο ένας τρελός θα το έκανε αυτό, ένας άνθρωπος δίχως σκέψη και λογική. Συνεχίζει: ''Υποκείμενον, Βούτσεκ!...είσαι ενδιαφέρουσα περίπτωση...''. ό.π. σ σ. 40,42.
2.Μισέλ Φουκώ, ‹‹Η ιστορία της τρέλας››, μτφ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, εκδ. Ηριδανός, Αθήνα, χ.χ.ε., σ.189.
3. '' Η φυσική σου ανάγκη, η φυσική σου ανάγκη! Δεν έχω αποδείξει ότι ο έξω ουρηθρικός σφιγκτήρ υποτάσσεται στη βούληση; Η φυσική ανάγκη! Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, Βόυτσεκ, στον άνθρωπο η ατομικότητα εξυψούται σε ελευθερία. – Να μην μπορείς να κρατήσεις τα ούρα σου!''.Βόυτσεκ, Γκέοργκ Μπύχνερ, μτφ. Ιωάννα Μεϊτάνη, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2013, σ.39.
4. ‹‹ Με τον όρο εξουσία, νομίζω πως πρέπει καταρχήν να εννοούμε το πλήθος των σχέσεων δύναμης που ενυπάρχουν στο χώρο όπου ασκούνται και είναι συστατικές της οργάνωσής τους... το παιχνίδι που μέσα από αδιάκοπους αγώνες και συγκρούσεις τις μεταμορφώνει, τις ενδυναμώνει, τις αντιστρέφει... τα στηρίγματα που αυτές οι σχέσεις βρίσκουν αναμεταξύ τους έτσι που να σχηματίζουν αλυσίδα ή σύστημα, ή, αντίθετα τις αναντιστοιχίες, τις αντιφάσεις που απομονώνουν τη μία από την άλλη... τις στρατηγικές, τέλος, μέσα στις οποίες πραγματοποιούνται και που το γενικό τους σχέδιο ή η θεσμική τους αποκρυστάλλωση υλοποιούνται στους κρατικούς μηχανισμούς, στη διατύπωση του νόμου, στις κοινωνικές ηγεμονίες..Η εξουσία δεν είναι θεσμός, ούτε δομή, δεν είναι μια συγκεκριμένη δύναμη που κατέχουν μερικοί: είναι το όνομα που δίνουμε σε μια πολυσύνθετη κατάσταση μέσα σε μια δοσμένη κοινωνία.››. Μισέλ Φουκώ, Ιστορία της σεξουαλικότητας.
5. " Το Πανοπτικό του Bentham είναι ιστορικά η αρχιτεκτονική πραγμάτωση αυτής της σύνθεσης : στο κέντρο ένας πύργος και γύρω- γύρω περιφερειακά ένα οικοδόμημα σε μορφή δακτυλίου. Ο πύργος διαπερνιέται από μεγάλα παράθυρα που κοιτάζουν στην εσωτερική πλευρά του δακτυλίου. Το περιφερειακό οικοδόμημα διαιρείται σε κελιά τα οποία το καθένα διασχίζουν όλο το οικοδόμημα. Τα κελιά έχουν δυο παράθυρα, το ένα κοιτάει προς το εσωτερικό του οικοδομήματος που αντιστοιχεί στα παράθυρα του πύργου, ενώ το άλλο παράθυρο κοιτάει εξωτερικά, έτσι ώστε να διαπερνάει το φως. Έτσι, μένει να τοποθετηθεί στον κεντρικό πύργο ένας επόπτης και σε κάθε κελί να κλειστεί ένας τρελός, ένας άρρωστος, ένας εργάτης ή ένας μαθητής. Το φως και ο επόπτης λειτουργούν συνεχώς υπό επαγρύπνηση σε στενή παρακολούθηση με κάθε μια προσωπικότητα. Επιπλέον, τα κελιά απομονώνουν τα άτομα και αποφεύγονται τυχόν συμπτύξεις και εξεγέρσεις οι πλευρικοί τοίχοι δεν επιτρέπουν την μεταξύ τους επικοινωνία. Έτσι, το αποτέλεσμα του πανοπτικού είναι ότι συναινεί τον κρατούμενο σε μια συνειδητή και διαρκώς πλαίσιο ορατότητας που διασφαλίζει έτσι με την σειρά της την εξουσία.".(Δική μου παράφραση). Μισέλ Φουκώ, ‹‹ Επιτήρηση και τιμωρία, Η γέννηση της φυλακής››, μτφ. Τάσος Μπέτζελος, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2011. σσ. 223-258.
6.Aπό τα λόγια της δεν είναι φανερή η εξουσία της, όσο υποβόσκει. Tο γεγονός ότι πρέπει να φέρει λεφτά και να λογικευτεί: ''Φραντς!!''. Ωστόσο, στον λοχαγό και στον γιατρό, η υποτακτικές φάσεις είναι φανερές: Λοχαγός: '' ...Δεν κάνουν έτσι οι καλοί άνθρωποι, Βόυτσεκ, οι καλοί άνθρωποι που έχουν ήσυχη τη συνείδησή τους. – Πες κάτι, Βόυτσεκ! Τι καιρό κάνει σήμερα;...''. Βόυτσεκ: '' Μάλιστα, κύριε Λοχαγέ!''. Γιατρός : '' Τρως τα μπιζέλια σου;... Εκτελείς την υπηρεσία σου;''. σ.41-42.
7.''...με θέμα τον Κάτωνα τον Υτικαίο, και πρόκειται για μια ‹‹υπεράσπιση›› της επιλογής της αυτοκτονίας, όταν το άτομο την επιχειρεί εν ονόματι της ελευθερίας.'' Γιάννης Βασιλειάδης, ‹‹Γκέορκ Μπύχνερ και Κλάιστ››, εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα 2005.
8. Ψηφιοποιημένο αρχείο Google[http://www.enallaktikos.gr/ar9895el_i-epistoli-toy-nikoy-rwmanoy-pros-emena-toy-andrea-roymeliwti-nromanos.html (17/12/2014)].

Βιβλιογραφικές αναφορές:
Μελέτες
• Artaud, Α. (1992). Το θέατρο και το είδωλο του. (Π. Μάτεσις, μετάφραση). Αθήνα: Δωδώνη.
• Βασιλειάδης, Γ. (2005). Γκέοργκ Μπίχνερ και Χαΐνριχ Φον Κλαιστ. Αθήνα: Αιγόκερος.
• Benjamin, W. (2011). Για μια κριτική της βίας. (Λ. Μαρσιανός μετάφραση). Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα.
• Γακοπούλου, Κ. (2008). Θέατρο και μεταθέατρο-θέσεις και αντί-θέσεις πάνω στην ερμηνεία της αρχαίας τραγωδίας. (Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
• Γεωργοπούλου-Μπακονικόλα, Χ. (1997). Το τραγικό, η τραγωδία και ο φιλόσοφος στον 20ο αιώνα. Αθήνα: Καρδαμίτσα.
• Deleuze, G. (2001). Η κοινωνία του ελέγχου. (Π. Καλαμαράς μετάφραση). Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα.
• Εμμανουηλίδης, Π. (1999). Η Πολιτεία του Πλάτωνα. Αθήνα: Μεταίχμιο.
• Camus. A (2013). Ο Επαναστατημένος άνθρωπος. (Τζ. Τσακίρη μετάφραση). Αθήνα: Μπουκουμάνης.
• Esslin, M. (1971). Μπρέχτ ο άνθρωπος και το έργο του. (Φ. Κονδύλης μετάφραση). Αθήνα: Αρίων.
• Marx, K. (2005). Εγκώμιο του εγκλήματος. (Τζ. Μαστοράκη μετάφραση). Αθήνα: Άγρα.
• Büchner, G. (2013). Βόυτσεκ. (Ι. Μεϊτάνη μετάφραση). Αθήνα: Νεφέλη.
• Muller, Η. (1997). Δύστηνος Άγγελος. (Ε. Βαροπούλου μετάφραση). Αθήνα: Άγρα.
• Le Bon, G. (2004). Η ψυχολογία των Επαναστάσεων. (Ε. Καλκάνη μετάφραση). Αθήνα: Δαμιανός.
• Foucault, M. (1961). Η ιστορία της τρέλας. (Φρ. Αμπατζοπούλου μετάφραση). Αθήνα: Ηριδανός.
• Foucault, M. (1975). Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής. (Κ. Χατζηδήμου, Ι. Ράλλη μετάφραση). Αθήνα: Κέδρος – Ράππα.
• Freud, S. (1994). Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας. ( Γ. Βαμβαλής μετάφραση). Αθήνα: Επίκουρος.
• Steiner, G. (1988). Ο θάνατος της τραγωδίας. (Φ. Κονδύλη μετάφραση). Αθήνα: Δωδώνη.
• Benjamin, W. (2011). Για μια κριτική της βίας. (Λ. Μαρσιανός μετάφραση). Αθήνα: Ελευθεριακή Κουλτούρα.
Λεξικά:
• Μπαμπινιώτης, Γ. (2006). Μικρό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε.
• Μανδαλά, Μ. (2005). Συνώνυμα-Αντώνυμα. Αθήνα: Τεγόπουλος – Φυτράκης.
• Pavis Patrice. (2006). Λεξικό του Θεάτρου. (Α. Στρουμπούλη μετάφραση). Αθήνα: Gutenberg.