Αν και ασχολήθηκε και με την θρησκευτική ζωγραφική, την προσωπογραφία και τις μυθολογικές σκηνές, τα πιο συνηθισμένα και τα πιο επιτυχημένα θέματα της ζωγραφικής του είναι οι γιορτές, οι χοροί, τα συμπόσια, οι διασκεδάσεις, οι συνήθειες της σπιτικής και της αστικής ζωής. Το «Παιχνίδι με τις μπίλιες», είναι της νεανικής περιόδους του (1652), η «Ερωτική γιορτή» (1661), «Η εύθυμη παρέα» (1666-1670), μαρτυρούν τις κυριότερες αρετές της τεχνοτροπίας του στη σύνθεση των ζωγραφικών στοιχείων.
Το έργο του «Το γλέντι της βάφτισης» (1664), παριστάνει μια χαρούμενη στιγμή από τη ζωή του λαού, το γλέντι μετά από μια βάφτιση. Παρατηρούμε ένα άνετο δωμάτιο με μια κόγχη στον τοίχο για το κρεβάτι όπου είναι ξαπλωμένη η μητέρα, ενώ φίλοι και συγγενείς περιτριγυρίζουν τον πατέρα που κρατά το μωρό. Παρατηρώντας τους διάφορους τύπους και με τι τρόπο διασκεδάζουν, δεν πρέπει να σταματήσει στις λεπτομέρειες, αλλά να θαυμάσει και την τέχνη με την οποία ο καλλιτέχνης συνδύασε όλα τα στοιχεία σε μια σύνθεση. Η μορφή στο πρώτο πλάνο, βλέπουμε την ράχη της, είναι ένα θαυμάσιο ζωγραφικό κομμάτι με χρώματα εύθυμα, που έχουν μια ζεστασιά και μια αβρότητα που δεν την ξεχνά κανείς εύκολα, όταν έχει δει το πρωτότυπο. Συχνά, συνδέουμε την ολλανδική τέχνη του 17ου αιώνα με τη διάθεση ευθυμίας και καλοπέρασης που βρίσκουμε στα έργα του Γιάν Στέεν.
Στον πίνακά του «Η Άρρωστη από Έρωτα», αναζητούμε μια ανθολογία των αφηγηματικών και συνθετικών τύπων της ολλανδικής ζωγραφικής στα μέσα του 17ου αιώνα, που ερμηνεύονται όχι μόνο με συνειδητή ικανοποίηση, αλλά και με γνήσιο ενθουσιασμό. Τα στοιχεία αυτά είναι το παιχνίδι του φωτός και της σκιάς σε πολλές παραλλαγές. Το συνταίριασμα των γεωμετρικών στοιχείων, οι προοπτικές απόψεις σιωπηλών εσωτερικών, οι περίτεχνες οφθαλμαπάτες στην απόδοση του υφασμένου μαλλιού και της ψάθας. Τα στενά ανοίγματα στα πλάγια που μας αφήνουν να διακρίνουμε τι γίνεται έξω, οι πυκνές μάζες ενός χρώματος και η προτίμηση για τη νεκρή φύση, για τα ζώα, για τα ωραία πρόσωπα και τη δροσερή λάμψη πάνω σε μεταξωτά γουναρικά και αντικείμενα από μέταλλο ή χοντρό γυαλί. Όλο αυτό το πλατύ θεματολόγιο από διαφορετικά στοιχεία αποκτά ενότητα, χάρη στην εύθυμη ατμόσφαιρα που δημιουργείται με έναν προσεκτικά κατευθυνόμενο φωτισμό, χάρη στη λιτότητα που υπάρχει κάτω από τον παραδοσιακό πλούτο και τέλος χάρη στην ευτυχισμένη και ενστικτώδη συμμετοχή του καλλιτέχνη στην ίδια του την αφήγηση.
Στο έργο του «Η Άρρωστη», γεμάτο θέρμη και ζωντάνια, κατορθώνει να δώσει την άνεση και την θαλπωρή του σπιτιού στα ατέλειωτα βράδια του Βορρά. Είναι φανερό πως οι συμβατικότητες της συνθέσεως δεν χρησιμεύουν παρά μόνο για να πλαισιώσουν ένα ποιητικό αποτέλεσμα. Το μεγάλο κρεβάτι αριστερά δεν είναι απλώς ένα μέσο για τη μέτρηση του χώρου, αλλά ένα δεύτερο ακόμα πιο οικείο δωμάτιο, μέσα σε αυτό που κοιτάζουμε. Το λαγούτο δεν σημαδεύει μόνο με τον όγκο του τον κεντρικό άξονα της εικόνας, αλλά δίνει και έναν τόνο σπιτίσιο, όπως και το ρολόι που είναι τοποθετημένο έτσι ώστε να δείξει την προοπτική υποχώρηση του τοίχου στα πλάγια. Ανάμεσα σε όλα αυτά τα καθημερινά αντικείμενα στέκεται ένας γιατρός, με τη συμβατική φορεσιά και την συμβατική στάση. Το πρόσωπο και τα χέρια του εκφράζουν αβεβαιότητα. Η ψυχολογία της άρρωστης είναι αμφίβολη. Τα μάτια και το στόμα της δείχνουν ανησυχία, αλλά η ανησυχία αυτή εκφράζεται με κάποια ειρωνεία. Φαίνεται πως η αρρώστια αυτή είναι αφορμή για καθισιό. Τα χέρια που πέφτουν και το κεφάλι που ακουμπά επάνω στο προσκέφαλο είναι γεμάτα αισθησιασμό.
Στον πίνακά του «Η γιορτή του Αγίου Νικολάου», παρατηρούμε μερικά παιδιά που έχουν πάρει παιχνίδια και γλυκίσματα και είναι ευχαριστημένα. Ένα άλλο κλαίει επειδή έχει τιμωρηθεί. Ο καλλιτέχνης έχει συλλάβει την οικογενειακή σκηνή σε μια στιγμή γεμάτη ζωντάνια. Η απόδοση του τόπου και των αντικειμένων είναι εξαιρετικά επιτυχημένη. Τα παράθυρα στο βάθος αποδίδουν το αίσθημα μιας χειμωνιάτικης μέρας και η αντίθεση με την θαλπωρή του εσωτερικού είναι έντονη. Οι μεγάλοι απολαμβάνουν την ευχαρίστηση των παιδιών, παιχνίδι του καλλιτέχνη απόδοσης ευχαριστημένων εκφράσεων. Στη μορφή του μικρού κοριτσιού, που έχει αρπάξει το αγαλματάκι ενός αγίου και έχει περάσει στο μπράτσο του έναν κουβά, καθώς στρέφεται να κοιτάξει την γιαγιά του, ο ζωγράφος έχει επιτύχει ένα σπάνιο ποιητικό τόνο. Πολύ κριτικοί διατύπωσαν την άποψη πως, οι ζωγράφοι που ασχολούνται με εύθυμα θέματα λησμονούν τα εικονογραφικά προβλήματα.
Τα θρησκευτικά θέματα στην Προτεσταντική Ολλανδία του 17ου αιώνα ήταν σπάνια. Οι εικόνες της Αγίας Τράπεζας είχαν καταργηθεί στις εκκλησίες και οι θρησκευτικοί πίνακες προορίζονταν για ιδιώτες και ήταν σε μικρό σχήμα. Ο Στέεν ήταν καθολικός και στράφηκε συχνά σε θρησκευτικά θέματα. Στο έργο του «Η Προσκύνηση των Ποιμένων», η ερμηνεία είναι ασυνήθιστη, αφού το θέμα, με εξαίρεση την μορφή της Παναγίας που ακολουθεί τα καθιερωμένα εικονογραφικά πρότυπα, παρουσιάζεται σαν μια οικογενειακή διασκέδαση. Η γριούλα που προσφέρει στον Ιωσήφ ένα δίσκο με αυγά, καθώς και τους επισκέπτες με το χαρούμενο, εορταστικό ύφος, που φέρνουν δώρα σαν να πηγαίνουν σε χωριάτικο πανηγύρι, έχουν μια ζεστή, ανθρώπινη υπόσταση. Το έργο του Στέεν είναι διαποτισμένο με μια προσωπική, συναισθηματική θέρμη. Οι ρίζες του βρίσκονται στον ολλανδικό πολιτισμό του 17ου αιώνα, αλλά η έκφρασή του είναι δημιουργική.
Ο Στέεν συνταίριαζε την ζωγραφική με τη ζυθοποιία και την διεύθυνση μιας ταβέρνας. Ο καλλιτέχνης κατά καιρούς διάλεγε θέματα ιδιωτικής φύσεως. Σκηνές που έδιναν στον θεατή την εντύπωση ότι είχε αναμειχθεί σε αυτές και που οι ολλανδοί αστοί τις θεωρούσαν σαν υπερβολικά ιδιωτικές για να παρουσιάζονται στο κοινό. Μία από τις σκηνές αυτές είναι ο πίνακας «Πρωινή τουαλέτα». Ίσως να υπάρχει κάτι το υπαινικτικό στο ξέστρωτο κρεβάτι, με το σκύλο που κοιμάται, στη γυναίκα με το νυχτικό και με τα πόδια σταυρωμένα έτσι ώστε να φαίνονται οι μηροί της, στις παντόφλες ή στο δοχείο της νυκτός. Ο Στέεν δημιουργεί ένα ζεστό αίσθημα ανθρώπινης συμπάθειας που διαψεύδει κάθε χυδαίο υπαινιγμό. Το πνευματώδες και κάπως αδιάκριτο βλέμμα του συλλαμβάνει μια κρυφή στιγμή και την περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια. Η απαλή, ελαστική γραμμή που τονίζει το περίγραμμα των ποδιών, γίνεται σαφέστερη γύρω από το νυσταγμένο ακόμα πρόσωπο.
Στο έργο του «Εύθυμη Οικογένεια», ο καλλιτέχνης το επεξεργάστηκε πολλές φορές. Στις σκηνές από τα ταβερνεία, ορισμένα περιγραφικά στοιχεία τείνουν προς το ρυπαρό, αλλά εδώ οι εξατομικευμένες φυσιογνωμίες αποδίδονται με συμπάθεια. Η χαρούμενη κίνηση της συντροφιάς οργανώνεται γύρω από την γυναίκα που τραγουδά στη μέση. Στον κάθε ηθοποιό που παίρνει μέρος στην σκηνή αυτή, έχει δοθεί ο ρόλος που ταιριάζει στην ηλικία και στο φύλο του. Στην τραπεζαρία του σπιτιού βασιλεύει η ιλαρότητα. Στο τραπέζι υπάρχει φαγητό και όλη η οικογένεια το έχει ρίξει στο τραγούδι, στο πιοτό, στο κάπνισμα. Ο άνθρωπος που παίζει την γκάιντα, αριστερά, πίσω, είναι αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη. Πάνω στην κορνίζα του τζακιού υπάρχει ένα κομμάτι χαρτί με μια ολλανδική παροιμία. Όταν οι γέροι τραγουδούν, οι νέοι κελαηδούνε, που είναι το σχόλιο του Στέεν για την όλη σκηνή. Η επιρροή του στον ιταλικό μανιερισμό, είναι ολοφάνερη στην εικονογραφία, στην τολμηρή προοπτική σμίκρυνση, στη φωτεινή και εύστροφη παλέτα.
Βιβλιογραφία:
- E.H. Gombrich, 1998, «Το χρονικό της Τέχνης», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Εγκυκλοπαίδεια έγχρωμη «ΔΟΜΗ», Όλες οι γνώσεις για όλους, Τόμος 14ος, 1975, Εκδόσεις «ΔΟΜΗ» Αθήναι
- Εγκυκλοπαίδεια έγχρωμη «ΔΟΜΗ», Όλες οι γνώσεις για όλους, Πινακοθήκη, 1975, Εκδόσεις «ΔΟΜΗ» Αθήναι
- Τα Μεγάλα Μουσεία του Κόσμου, (Παλαιά Πινακοθήκη-Μόναχο), (Βασιλικό Μουσείο-Άμστερνταμ), 1970,Εκδόσεις Φυτράκη-Αθήναι
- Ιστοσελίδα της Wikipedia
